وب سایت رسمی مجمع جهانى تقريب مذاهب اسلامى

دیوبندیه حیاتی گروهی از مسلمانان حنفی هستند که با تیعیت از برخی دانش آموختگان مدرسه دارالعلوم دیوبند و در ایالت پنجاب پاکستان، دیوبندی نامیده می شوند. دیوبندی ها بنابر اختلاف عقیده ای که در خصوص حیات پس از وفات پیامبر (ص) دارند به دو دسته مماتی و حیاتی تقسیم می شوند.
علمای دیوبند برای شناساندن عقائد و منهج عملی مدارس خود اقدام به نشر تألیفاتی در این خصوص نموده اند. یکی از این آثار کتاب «علماء دیوبند عقیدة ومنهجا» اثر قاری محمّد طیب، رئیس سابق دارالعلوم دیوبند می باشد که در کتاب مذکور به تشریح منهج و معتقدات علمای دیوبند پرداخته است. قبل از وی، ملا خلیل احمد سهارنپوری هم با نگارش کتاب « المهنّد علی المفنّد » به تشریح عقائد علمای دیوبند پرداخته است.

نویسنده: سلمان نگهبان

دیوبندیه

دیوبندیان همانطور که در فقه مقلد فقه حنفی هستند، در کلام هم از افکار ملا محمّد قاسم نانوتوی(م ۱۲۹۷) مؤسّس دارالعلوم دیوبند متاثرند. (قاری محمد طیب، علماء دیوبند عقیدة ومنهجاً، ص۲۰۵).
علمای دیوبند در مسائل کلامی و در مسائل فقهی ، سلفی نیستند. (شمس الحق افغانی، عداء الماتریدیه للعقیدة السلفیة، ص۴۱۳) زیرا در مسائل فقهی که مقلد ابوحنیفه بوده و در مسائل کلامی پیرو ماتریدیه و اشاعره اند و آراء این دو مکتب را بر فهم سلف مقدّم می­دارند. علاوه بر اینکه دیوبندیان در مسائل کلامی رویکردی عقلی دارند که با ظاهرگرائی سلفیه سازگاری ندارد. (همان، ص۲۰۶-۲۰۸)

چگونگی ایجاد گرایش حیاتی

ورود اندیشه ابن تیمیه حرّانی و ابن قیم جوزیه و شوکانی در شبه قاره هند از طریق برخی از پیروان فکری آنان همچون شاه ولی الله دهلوی و جماعت اهل حدیث و تأثیر پذیری شاه اسماعیل دهلوی از اندیشه محمد بن عبد الوهاب و انتشار کتاب تقویة الإیمان که طبق گفته برخی ترجمه اردوی کتاب التوحید محمّد بن عبد الوهّاب است، سؤالاتی را در حوزه توحید و شرک بوجود آورد که جواب به این مسائل، موجب شکاف در بین صفوف دیوبندیان گردید و به جایی رسید که به تکفیر و مشرک دانستن یکدیگر منجر گردید. نزدیکی یا دوری از افکار وهابیت، دیوبندیان را به دو گروه حیاتی (مخالفان تفکرات وهابیت) و مماتی (مدافعان تفکر وهابیت) تقسیم کرد حیاتی ها اگرچه بیشتر از مماتی هستند، اما متاسفانه مماتی ها مورد حمایت عربستان و وهابیت می باشند.

عقاید دیوبندی حیاتی

اکثر علمای دیوبند قائلند پیامبر اکرم(ص) در قبر شریفشان زنده و حیاتشان مثل حیات دنیوی، اما بدون تکلیف خاصّی است و این نوع از حیات مختصّ به حضرت نبی اکرم و جمیع انبیاء صلوات الله علیهم اجمعین است. بر خلاف حیات انسان های دیگر که به صورت حیات برزخی صرف می باشد. دیوبندیان، شاهد این مطلب را نماز حضرت موسی در قبرشان می دانند. زیرا نماز خواندن لازمه حیات جسمانی است. بنابر این؛ حیات پیامبر در عالم برزخ هم مثل حیات دنیوی است. (سهانپوری، بی تا، ص۴۴) به این گروه از علمای دیوبند که چنین اعتقادی دارند «حیاتی» اطلاق می گردد که می توان گفت اکثریت علمای دیوبند چنین رویکردی را دارا می باشند. درباره این مسأله بزرگان دیوبند همچون ملا محمّد قاسم نانوتوی کتابی به عنوان «آب حیات» در جهت اثبات چنین اعتقادی نگاشته است. رشید احمد گنگوهی هم در کتاب «هدایة الشیعة» و «رسالة الحج» تصریح به چنین حیاتی برای پیامبر اکرم کرده است. (مدنی، بی تا، ص۴۵)

سماع موتی

به موجب چنین حیاتی برای پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم عملاً هیچ مشکلی برای سماع حضرت وجود نخواهد داشت و لذا دیوبندیان حیاتی همچون قاضی مظهر حسین دیوبندی حیات انبیاء را بگونه ای می دانند که سلام زائرین را می شنوند و خاک و دیوار مانع بر سماع آنان نمی شود. (الرحمن، بی تا، ص۱۹۹) حتّی اگر صدای زائرین ضعیف باشد پیامبر خدا می تواند آن را بشنود (الهی میرتهی، بی تا، ص۲۰۶، به نقل از: الرحمن، بی تا، ص۲۰۰) و اگر سلام زائر از راه دور باشد ملائکه سلام زائرین را به ایشان می رسانند. (تهانوی، بی تا، ص۱۴۷)

توسل

این طیف از علمای دیوبند توسل را قبول داشته و خودشان دائماً به اولیاء کرام و انبیاء عظام متوسّل گشته و اتباعشان را به این امر ترغیب می نمودند.
شیخ نانوتوی قصیده طولانی در توسّل به مشایخ سلسله چشتیه سروده که این قصیده در کتاب « امداد السلوک » آمده است. رشید احمد گنگوهی با کلمات «الهی بحرمة سیّدنا و مولوی … » به سلسله چشتیه توسّل جسته است (مدنی، بی تا، ص۵۶) و علماء دیوبند در جواز توسّل فرقی بین توسّل در حال حیات و بعد از ممات قائل نیستند. لذا به عقیده آنان شخص متوسّل می تواند در دعایش بگوید: «اللّهم إنّی أتوسّل إلیک بفلان أن تجیب دعوتی و تقضیَ حاجتی». بر این مطلب شاه محمّد اسحاق دهلوی و مهاجر مکّی و رشید احمد گنگوهی تصریح کرده اند. (سهانپوری، بی‌تا، ص۳۸).

استغاثه

مناظر احسن گیلانی شاگرد انور شاه کشمیری و شبیر احمد عثمانی، دیدگاه علمای دیوبند در مسأله استغاثه به ارواح اولیاء الهی بعد از ممات را همان دیدگاه علمای اهل سنّت می داند. به این خاطر که خداوند متعال همانطور که در قرآن کریم فرمودهاند ملائکه اش را برای یاری بندگانش می فرستد، پس چه مانعی دارد که قدرت الهیه بر این ارواح طیّبه تعلّق گیرد و به فریادرسی مومن مضطر برسد. هیچ آیه و حدیث نبوی منکر این مسأله نیست. (گیلانی، بی تا، ج۱ ص۳۲۲، به نقل از: الدیوبندیه، سید طالب الرحمن، ص۷۷) در الفتاوی الامدادیة هم آمده است: استعانت به ارواح مشایخ، امر ثابت نزد صاحب کشف ارواح است. (الفتاوی الامدادیة، ج۴، ص۱۰۴، به نقل از: الدیوبندیه، سید طالب الرحمن، ص۷۸) مناظر احمد گیلانی استغاثه به ارواح اولیاء الهی را جایز می دانند.  (گیلانی، بی‌تا، ج۱ ص۳۲۲، به نقل از: الدیوبندیه، سید طالب الرحمن، ص۶۹) خلیل احمد سهارنپوری هم استفاده از ارواح مشایخ بزرگ و وصول به فیوض باطنیه آنها چه از صدور آنان و چه از قبور آنان را برای خواص و کسانی که اهلیت آن را دارند جایز دانسته ولی اینگونه نباشد که بین عوام شایع شود. (سهارنپوری، بی تا، ص۵۵) .

دیدگاه وهابیت نسبت به دیوبندیه

بنابراین می توان گفت که دیوبندیان حیاتی از نظر اعتقادی، اختلافات و تفاوت های فراوانی با وهابیت دارند. به نظر علمای وهابی، بسیاری از علمای دیوبندی مشرک و بدعت گذارند. زیرا توسل و استغاثه ودیگر اموری که مربوط به استعانت از ارواح اولیاء الهی می شود را قبول دارند.

منابع
قاری، محمد طیب، علماء دیوبند عقیدة ومنهجاً؛بی تا؛

شمس الحق افغانی، عداء الماتریدیه للعقیدة السلفیة، بی تا؛

مدنی،حسین احمد،  الشهاب الثاقب علی المسترق الکاذب، بی تا؛

سید طالب الرحمن، الدیوبندیه تعریفها عقائدها، بی تا؛

میرتهی، محمّد عاشق الهی، تذکرة الخلیل، به نقل از: سید طالب الرحمن، الدیوبندیه تعریفها عقائدها؛

تهانوی، أشرف علی، نشر الطیب، بی تا؛

سهانپوری، خلیل احمد، المهنّد علی المفنّد، بی تا؛

گیلانی،مناظر احسن، سوانح قاسمی، ج۱ بی تا، به نقل از: الدیوبندیه، سید طالب الرحمن؛

الفتاوی الامدادیة، ج۴، بی تا، به نقل از: الدیوبندیه، سید طالب الرحمن.