وب سایت رسمی مجمع جهانى تقريب مذاهب اسلامى

بسم الله الرحمن الرحيم

مبانی و شاخصه ها و اهداف « جهاد تبیین » در کتاب و سنت

احمدعلی  رضائی اسدآبادی[1]

مقدمه

« جهاد فی سبیل الله تعالی»، از عبادات خاصَّه ای است که مورد تأیید و تأکید خداوند متعال بوده و هست و تنها راه تبلیغ و گسترش دین مقدس اسلام ناب محمدی ( صلی الله علیه و آله و سلم ) می باشد؛ خداوند متعال در آیات متعددی از قرآن مجید، أمر به جهاد کرده و ارزش مجاهدین را بیان می فرمایند: « يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ ... وَ جَاهِدُوا فِي سَبِيلِهِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ؛ ای مردها و زنهای با ایمان، تقوای الهی پیشه کنید ... و در راه خداوند متعال جهاد کنید، شاید رستگار شوید».[2] و « يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا  ... وَ جَاهِدُوا فِي اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ ... ؛ ای زنها و مردهای با ایمان، ...  و در راه خداوند متعال، به نحو أحسن، جهاد کنید».[3] و « فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجَاهِدِينَ عَلَى الْقَاعِدِينَ أَجْرًا عَظِيماً؛ خداوند متعال، با دادن پاداش بسیار بزرگ، مجاهدین را بر غیر مجاهدین برتری داده است ».[4] ولکن علمای فریقین بر خلاف سلفی های جهادی، معتقدند که جهاد، منحصر در « جهاد نظامی » نیست بلکه شامل « جهاد با نفس » و « جهاد با شیطان » و « جهاد علمی و فرهنگی و تبلیغی » و « جهاد رسیدگی به امور خانواده » و « جهاد رسیدگی به امور فقرای جامعه اسلامی» و ... نیز می شود.

        واژه « جهاد تبیین » از نوآوری های فقیه ژرف اندیش و رهبر جهان اسلام حضرت امام خامنه ای (أدام الله ظله الشریف) است که ریشه در کتاب و سنت دارد؛ آیات و روایات اثبات کننده شرعیِّتِ « أمر به معروف و نهی از منکر »، به عنوان دلایلِ عامِّ اثبات کننده شرعیِّتِ « جهاد تبیین» است که از اطلاقِ آنها، مشروع بودنِ این مسأله نیز اثبات می شود. احادیث نبوی و علوی و وصیت نامه امیرالمؤمنین علی ابن ابی طالب (علیه السلام) به امام حسن و امام حسین ( علیهما السلام ) و پیروانشان تا روز قیامت، دلیل خاصِّ اثبات کننده مشروعیتِ « جهاد تبیین » هستند.[5]

واژه « جهاد تبیین » ، از دو کلمه ی « جهاد » و « تبیین »  تشکیل شده که واژه « جهاد »، مصدر ثلاثی مجرد از ماده « جهد » بوده که در لغت به معنای « زمین سخت » است.[6] و در اصطلاح شرعی، به معنای « نهایت تلاش برای مقابله با دشمنان » می باشد.[7] جهاد، دارای اقسام مختلفی است که عبارتند از: الف) جهاد با جان؛ یعنی: جهاد نظامی.   ب) جهاد با مال؛ یعنی: رسیدگی به امور فقرای جامعه اسلامی با پرداخت کردن خمس یا زکات یا صدقات مستحبی و مقابله با دشمنان اسلام با یاری کردن مجاهدین.  ج) جهاد با شهوات و جهاد با ابلیس.  د) جهاد با زبان؛ امر به معروف و نهی از منکر و جهاد تبیین. واژه « تَبْیین »، مصدر باب « تفعیل » از ماده « بَیَّنَ ، یُبَیِّنُ » است که در لغت به معنای « توضیح دادن » [8] بوده و در اصطلاح شرعی به معنای « فهماندنِ معنای مورد نظر به طرف مقابل » است.[9]

مبانی « جهاد تبیین »

« إنذار و تبشیر آحاد جامعه اسلامی »[10] و  « امر به معروف و نهی از منکر »[11] و « یاد آوری نعمت های الهی »[12] و « دعوت به صبر در سختی ها و مقابله با دشمنان اسلام »[13] وظیفه ای است که خداوند متعال آن را برعهده رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و اهل بیت (علیهم السلام) و علمای اسلامی و آحاد مؤمنین و مؤمنات قرار داده است؛ بنابراین مشروعیت « جهاد تبیین » را می توان با استناد به اطلاقِ آیات موضعات مذکوره – خصوصاً عمومات مربوط به « امر به معروف و نهی از منکر» -  و با استناد به نصوصِ جَلیّه «احادیث صحیحه فریقین » به اثبات رساند.

مبانی قرآنی « جهاد تبیین» 

با توجه به اینکه « امر به معروف و نهی از منکر » بر سه قِسم « قلبی، زبانی، فیزیکی» تقسیم می شود و « جهاد » نیز بر  سه قِسم « جهاد با جان، جهاد با مال، جهاد با زبان »[14] تقسیم می شود که « جهاد با زبان» ، همان « جهاد تبیین » و « امر به معروف و نهی از منکر زبانی » محسوب می شود و با توجه به مشروعيت مسأله « امر به معروف و نهی از منکر» ، می توان برای اثبات مشروعیت « جهاد تبیین » نيز به آیات مربوط به « امر به معروف و نهی از منکر » استناد کرد که خداوند متعال در آنها می فرمایند: « وَ لْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ ... ؛ باید گروهی از شما مؤمنین و مؤمنات - به صورت سازمان یافته - دعوت به کارهای خیر کرده و امر به معروف و نهی از منکر کنند».[15]  و  «كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ ... ؛  شما (مسلمانان) بهترین امت ها هستید؛ زیرا امر به معروف و نهی از منکر می کنید ».[16] و  « الَّذِينَ إِنْ مَكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآَتَوُا الزَّكَاةَ وَأَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَنَهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ ؛ [ مؤمنان ] کسانی هستند که اگر حکومت تشکیل دهند،  نماز را برپا می دارند و زکات را می پردازند و امر به معروف و نهی از منکر می کنند».[17]

مبانی حدیثی « جهاد تبیین»

در مبحث مبانی حدیثی، به ذکر حدیث  - صحیح عند الفریقین - رسول خدا ( صلی الله علیه و آله) و حدیث صحیح امیر المؤمنین (علیه السلام) و وصیت نامه امیرالمؤمنین (علیه السلام) و فقه الحدیث آنها برای اثبات مشروعیت « جهاد تبیین » پرداخته می شود.

الف) مُحدِّثین امامیه و مُحدِّثین اهل سنت، حدیثی را از رسول الله ( صلی الله علیه و آله ) نقل کرده اند که ایشان فرموده اند: « جاهِدُوا المُشركينَ بأموالكم و أنفسكم و ألسنتكم ؛ یعنی: با اموالتان و با جان هایتان و با زبان هایتان با مشرکان جهاد کنید».‏[18] همچنین محدِّثین اهل سنت و محدثین امامیه، این حدیث را با لفظ « جاهِدوا الکفّار » نیز ذکر کرده اند.[19]

فقه الحدیث : اوّلاً: این حدیث شریف، از حیث سندی – نزد شیعه و اهل سنت - صحیح می باشد؛ همانطور که « محمد ذهبی رجال شناس و حدیث شناسی » و « محمد ألبانی سلفی» و « شعیب ارنؤوط حدیث شناس وهابی » شهادت به صحت این حدیث داده اند. ثانیاً: از این حدیث شریف، می توان بهره برد که « جهاد تبیین»، یکی از انواع جهادهایی است که مورد تأیید و تأکید رسول خدا (صلی الله علیه و آله ) و امیر المؤمنین امام علی ( علیه السلام ) می باشد؛ زیرا با استفاده از فعلِ امر « جاهِدوا »، به انجام آن ، امر کرده اند که دلالت بر وجوب « جهاد تبیین » می کنند همانطور که دلالت بر وجوب « جهاد نظامی » و «جهاد مالی» نیز می کند. 

ب) امیر المؤمنین امام علی علیه السلام در وصیت نامه ای که برای امام حسن و امام حسین (علیهما السلام ) و پیروانشان تا روز قیامت مرقوم فرموده اند، می فرمایند: « اللَّهَ‏ اللَّهَ‏ فِي‏ الْجِهَادِ بِأَمْوَالِكُمْ وَ أَنْفُسِكُمْ وَ أَلْسِنَتِكُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ، لَا تَتْرُكُوا الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْيَ عَنِ الْمُنْكَرِ فَيُوَلَّى عَلَيْكُمْ أَشْرَارُكُمْ ثُمَّ تَدْعُونَ فَلَا يُسْتَجَابُ لَكُم ؛ بر شما باد مراعات کردنِ حق الله تعالی در جهاد فی سبیل الله تعالی با « اموالتان » و « جان هایتان » و « زبان هایتان ». امر به معروف و نهی از منکر را ترک نکنید؛ زیرا در صورت ترکِ آن، افراد شرور بر شما مسلَّط خواهند شد و دعای های شما برای نجات از چنگال آنها، مستجاب نخواهد شد».‏[20]

فقه الحدیث : اوّلاً: این وصیت نامه امیرالمؤمنین علیه السلام، اختصاص به امام حسن و امام حسین ( علیهما السلام) ندارد. بلکه تمام پیروان ایشان تا روز قیامت، مشمول این وصیت نامه هستند و واجب است به این وصیت نامه عمل کنند.[21]   ثانیاً: امیراالمؤمنین علیه السلام، جهاد فی سبیل الله تعالی را منحصر در « جهاد نظامی » نفرموده بلکه می فرمایند: « جهاد با اموال = رسیدگی به امور فقرا  و کمک به مجاهدین» و « جهاد با زبان = جهاد تبیین » نیز از مصادیق « جهاد فی سبیل الله تعالی » است.  ثالثاً: امیرالمؤمنین علیه السلام می فرمایند: « اگر امر به معروف و نهی از منکر » یعنی: « جهاد تبیین» را ترک کنید، گرفتار افراد شرور خواهید شد و دعاهای شما برای نجات یافتن از آن افراد شرور، مستجاب نخواهد شد. 

     بنابراین با توجه حدیث صحیح رسول خدا ( صلی الله علیه و آله ) و حدیث صحیح امیرالمؤمنین ( علیه السلام ) و وصیت نامه امیرالمؤمنین ( علیه السلام)، می توان گفت: « جهاد تبیین »  نیز یکی از اقسام   « جهادهای فی سبیل الله تعالی » بوده و حکمِ آن ، همان حکمِ « امر به معروف ونهی از منکر » است.

شاخصه های « جهاد تبیین »

الف) جهاد تبیین باید عالمانه باشد؛ زیرا خداوند متعال در قرآن می فرمایند: « وَ لَا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَ الْفُؤَادَ كُلُّ أُولَئِكَ كَانَ عَنْهُ مَسْئُولًا؛ یعنی: درباره آن چیزهایی که علم به آنها نداری، اظهار نظر و حکم نکن زیرا در روز قیامت از آنچه که با گوش شنیده ای و با چشم دیده ای و با عقل ارزیابی ، پرسیده می شود».[22]

ب) جهاد تبیین باید صبورانه باشد؛ زیرا خداوند متعال می فرمایند: « فَاصْبِرْ عَلَى مَا يَقُولُونَ؛ بر آنچه مخالفین - در زمان ابلاغ و تبیین دین خدا - خواهند گفت، صبر داشته باش ».[23]

ج) جهاد تبیین باید بشارت دهند و إنذار کننده باشد: اگر فقط بشارت دهنده باشد، غرور آور است و اگر فقط ترساننده باشد، ناامید کننده است بلکه باید هر دو باشد تا به هدف مورد نظر رسیده شود؛ زیرا  خداوند متعال نیز پیامبرانش را « نذیر و بشیر » معرفی می کند؛ « يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِنَّا أَرْسَلْنَاكَ شَاهِدًا وَمُبَشِّرًا وَنَذِيرًا؛ یعنی: ای رسول خدا ( صلی الله علیه وآله )، ما تو را به عنوان بشارت دهنده و انذار کننده  فرستاده ایم»[24]  و  « وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا مُبَشِّرًا وَنَذِيرًا؛ یعنی: ما تورا نفرستادیم مگر بشارت دهنده و إنذار کننده ».[25]

د) جهاد تبیین باید حکیمانه و  بُرهانی و استدلالی باشد؛ زیرا خداوند متعال در سوره اسراء به رسول خدا ( صلی الله علیه و آله ) می فرمایند: «  ادْعُ إِلَى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِيلِهِ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ».[26]

ذ) جها د تبیین باید همراه با معرفی اسوه ی معتبر باشد؛ بهترین الگو، عملکرد رسول خدا (صلی الله علیه و آله ) و مؤمنین صدر اسلام  در محاصره اقتصادی « شِعب ابو طالب » و محاصره نظامی و اقتصادی مسلمانان مدینة النبی ‌(صلی الله علیه و آله) در « جنگ احزاب » است؛ خداوند متعال در سوره  احزاب می فرمایند: « لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كَانَ يَرْجُو اللَّهَ وَالْيَوْمَ الْآَخِرَ وَذَكَرَ اللَّهَ كَثِيرًا * وَلَمَّا رَأَى الْمُؤْمِنُونَ الْأَحْزَابَ قَالُوا هَذَا مَا وَعَدَنَا اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَصَدَقَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَمَا زَادَهُمْ إِلَّا إِيمَانًا وَتَسْلِيمًا ».[27]

ر) جهاد تبیین باید دارای ثُبات قَدم داشته باشد؛ زیرا عرصه « جهاد تبیین » با عرصه « جهاد نظامی » شبیه به یکدیگرند، در هر دو عرصه، مجاهدین، باید در مقابل صف آرایی دشمنان، قدم های استواری داشته باشند؛ « يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا إِذَا لَقِيتُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا زَحْفًا فَلَا تُوَلُّوهُمُ الْأَدْبَارَ ».[28] و « يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا إِذَا لَقِيتُمْ فِئَةً فَاثْبُتُوا وَاذْكُرُوا اللَّهَ كَثِيرًا لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ ».[29]

ز) جهاد تبیین باید مجاهدانه و به قصد یاری دین خداوند متعال باشد: خداوند متعال در سوره حضرت محمد (صلی الله علیه و آله ) می فرمایند: « يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ يَنْصُرْكُمْ وَ يُثَبِّتْ أَقْدَامَكُمْ ».[30]  بنابراین همانطور که در « جهاد نظامی »، امکان ترور اشخاص وجود دارد،  در این عرصه نیز دشمنان سعی می کنند با ترور شخصیت، مجاهدان را از عرصه ی « جهاد تبیین » خارج کنند؛ « يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ ... جَاهِدُوا فِي سَبِيلِهِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ ».[31]

س) جهاد تبیین باید روشنگرانه و هدایت کننده باشد: اگر جهاد تبیین، روشنگرانه و هدایتگرانه باشد، جامعه اسلامی به توانایی انتخاب صحیح در مواقع بحرانی خواهد رسید؛ همانطور که خداوند متعال در سوره انسان می فرمایند: «إِنَّا هَدَيْنَاهُ [الانسانَ] السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا كَفُورًا ».[32]

اهداف « جهاد تبیین »

الف) هدایت افراد جامعه اسلامی به سمت سعادت دنیوی و اُخروی.

ب) معرفی نقاط ضعف و قوّت جامعه و ارائه راهکار برای تقویت نقاط قوّت و نجات یافتن از نقاط ضعف.

ج)  تقویت کردن جایگاه مسؤولین کشور با تبیین کردن تکالیف و وظایف آنها در قبالِ اسلام و آحاد مردم.

د)  مسؤولیت پذیر کردن افراد جامعه در قبالِ حکومت اسلامی، با تبیین جایگاه و نقش آنها در پیشبرد آن.

ذ) تبیین نقاط ضعف و قوّت دشمنان و ارائه راهکار متناسب جهت مقابله هوشمندانه برای مقابله با آنها.

ر) پاسخگویی به شبهات وارد شده و توانمند سازی آحاد جامعه برای دفاع از مرزهای دینی و دنیوی .

ز) دعوت آحاد جامعه به صبوری در مقابل مشکلات موجود و امید دادن به آنها  نسبت به آینده روشن.

س)  پرهیز دادن مسؤولان و مردم از اسراف و اشرافی گری.

ش) تقویت پایه های اعتقادی افراد جامعه با تقویت فطرت آنها در « خدا شناسی » و  « معاد شناسی».

نتیجه 

جهاد تبیین دارای رابطه تنگاتنگ با امر به معروف و نهی از منکر است. مبانی مشروعیت جهاد تبیین، علاوه بر آیات اثبات کننده مشروعیت امر به معروف و نهی از منکر، وصیت نامه امیر المؤمنین علیه السلام و روایات وارده در کتب فریقین در این مورد می باشد. « جهاد تبیین » دارای شاخصه ها و اهدافی می باشد که شاخصه های آن عبارتند از : « عالمانه و صبورانه و بشیر بودن و نذیر بودن و حکیمانه و بُرهانی و استدلالی بودن و همراه با معرفی اسوه حسنه و دارای ثُبات قَدم و مجاهدانه و به قصد یاری دین خداوند متعال ».  اهداف « جهاد تبیین » نیز عبارتند از: « روشنگری و  هدایت افراد جامعه اسلامی و معرفی نقاط ضعف و قوّت جامعه و تقویت کردن جایگاه مسؤولین و مسؤولیت پذیر کردن افراد جامعه در قبالِ حکومت اسلامی و تبیین نقاط ضعف و قوّت دشمنان و پاسخگویی به شبهات وارد شده و دعوت آحاد جامعه به صبوری در مقابل مشکلات موجود و امید دادن به آنها  نسبت به آینده روشن و پرهیز  دادن مسؤولان و مردم از اسراف و اشرافی گری و تقویت پایه های اعتقادی افراد جامعه با تقویت فطرت آنها در خدا شناسی و  معاد شناسی ».

فهرست منابع

*  قرآن مجید.

- ابن شعبه حرانى، حسن بن على؛ «  تحف العقول » ، چاپ دوم، قم، چاپ: دوم، 1404 ق.

- ابن حنبل شيباني، أحمد، مسند أحمد بن حنبل، تحقيق: شعيب الأرنؤوط وعادل مرشد و ديگران، مؤسسة الرسالة، چاپ اوّل، 1421ق.

-  ابوداود سجستانى، سليمان، سنن أبى داود، تحقيق: محمد محيى الدين عبد الحميد، المكتبة العصرية، بيروت، بى تا.

- پاينده، ابو القاسم،؛ « نهج الفصاحة (مجموعه كلمات قصار حضرت رسول صلى الله عليه و آله)» ، چاپ چهارم، تهران، 1382ش.

- جوهرى، اسماعيل بن حماد؛ « الصحاح - تاج اللغة و صحاح العربية» ، 6 جلد، دار العلم للملايين، بيروت، اول، 1410ق.

- راغب اصفهانى، حسين بن محمد؛ « مفردات ألفاظ القرآن »، در يك جلد، دار العلم - الدار الشامية، لبنان، اول، 1412 ق .

- زبيدى، محب الدين ؛ « تاج العروس من جواهر القاموس» ، 20 جلد، دار الفكر للطباعة و النشر و التوزيع، بيروت ، اول، 1414ق.

- سیدرضي، محمد بن حسين؛ « نهج البلاغة (للصبحي صالح) » ، چاپپ اول، قم، 1414 ق. 

- كلينى، محمد بن يعقوب؛ « الكافي (ط - الإسلامية)»، چاپ چهارم، تهران، 1407 ق.

- مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى؛ « بحار الأنوار (ط - بيروت) » ، چاپ دوم،  بيروت، 1403 ق.

-  نسائي، احمد؛ « السنن الصغرى»، تحقيق: عبد الفتاح أبو غدة، مكتب المطبوعات الإسلامية، حلب، چاپ دوّم، 1406ق.

- نسائی، احمد؛ « السنن الكبرى»، الطبعة الاولی، حققه وخرج أحاديثه: حسن عبد المنعم شلبي، أشرف عليه: شعيب الأرناؤوط، قدم له: عبد الله بن عبد المحسن التركي، الناشر: مؤسسة الرسالة - بيروت، 1421ق.

- نورى، حسين؛ « مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل »، چاپ اول،  قم، 1408ق.

[1] سطح چهار کلام اسلامی با گرایش نقد وهابیت: « mnvf.kordestan@gmail.com ».

[2] سوره مائده ، آیه ۳۵.

[3] سوره حج، آیات ۷۷ و ۷۸.

[4] سوره نساء، آیه ۹۵.

[5]  امام خامنه ای ( مدظله العالی) در تاریخ: ۰۵/۰۷/ ۱۴۰۰ در پایان مراسم عزاداری اربعین  و در تاریخ : ۱۹/۱۲/۱۴۰۰  در دیدار رئیس و اعضای مجلس خبرگان رهبری با معظمٌ له ، مسأله مهم و کلیدی « جهاد تبیین » را مطرح و تبیین فرموده اند.

[6]  جوهری، اسماعیل؛ « الصحاح - تاج اللغة و صحاح العربية»، ج‌2، ص 461: « الجَهَادُ بالفتح: الأرضُ الصُلبةُ».

[7]  راغب اصفهانی، حسین؛ « مفردات ألفاظ القرآن» ، ص: 20۸: « الجِهادُ و المجاهدة : استفراغ الوسع في مدافعة العدو».

[8] جوهری ، اسماعیل؛ « الصحاح - تاج اللغة و صحاح العربية »، ج‌5، ص 208۳ : « التَبْيِينُ: الإيضاح.  و التَبْيِينُ أيضا: الوضوح ».   

[9] زبیدی، محب الدین؛ « تاج العروس من جواهر القاموس »، ج‌18، ص8۲: « الفَرْقُ بَيْنَ البَيانِ و التِّبيان ؛ أنَّ البَيانَ وُضوحُ المعْنَى و ظُهورُه، و التِّبْيانَ تَفْهِيمُ المعْنَى ».

[10] سوره احزاب ، آیات ۴۵ : «  يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِنَّا أَرْسَلْنَاكَ شَاهِدًا وَمُبَشِّرًا وَنَذِيرًا ».

[11] سوره أل عمران، آیه های ۱۰۴: « وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ».  سوره آل عمران، آیه ۱۱۰:« كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَوْ آَمَنَ أَهْلُ الْكِتَابِ لَكَانَ خَيْرًا لَهُمْ مِنْهُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَأَكْثَرُهُمُ الْفَاسِقُونَ».  سوره حج، آیه ۴۱: « الَّذِينَ إِنْ مَكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآَتَوُا الزَّكَاةَ وَأَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَنَهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ وَلِلَّهِ عَاقِبَةُ الْأُمُورِ ».

[12] سوره مائده ، آیه ۱۱: « يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ هَمَّ قَوْمٌ أَنْ يَبْسُطُوا إِلَيْكُمْ أَيْدِيَهُمْ فَكَفَّ أَيْدِيَهُمْ عَنْكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَعَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ».

[13] سوره عصر، آیه ۳- 1: « وَالْعَصْرِ (1) إِنَّ الْإِنْسَانَ لَفِي خُسْرٍ (2) إِلَّا الَّذِينَ آَمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَتَوَاصَوْا بِالْحَقِّ وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ (3) ».

[14]  مجلسی، محمدباقر؛« بحار الأنوار (ط - بيروت) »، ج‏97 ، ص49 ، ح ۲۳.    نوری، حسین؛« مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل»، ج‏11 ، ص16 ، 12303: « وَ عَنْهُ [ الامام علی ] علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: جَاهِدُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ بِأَيْدِيكُمْ فَإِنْ لَمْ تَقْدِرُوا فَجَاهِدُوا بِأَلْسِنَتِكُمْ فَإِنْ لَمْ تَقْدِرُوا فَجَاهِدُوا بِقُلُوبِكُم ».

[15] سوره آل عمران ، آیه ۱۰۴.

[16] سوره آل عمران ، آیه ۱۱۰ .

[17] سوره حج ، آیه ۴۱ .

[18] پاینده، ابوالقاسم؛ « نهج الفصاحة (مجموعه كلمات قصار حضرت رسول صلى الله عليه و آله) »ص429 ، ح1301 : « قال رسول الله (صلی الله علیه و آله ) : « جاهدوا المشركين بأموالكم و أنفسكم و ألسنتكم».‏    ابو داود سجستانی، سلیمان؛ « سنن ابی داود»، ج۳، ص۱۰، ح ۲۵۰۴: « 2504 - حَدَّثَنَا مُوسَى بْنُ إِسْمَاعِيلَ، حَدَّثَنَا حَمَّادٌ، عَنْ حُمَيْدٍ، عَنْ أَنَسٍ، أَنَّ النَّبِيَّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ: «جَاهِدُوا الْمُشْرِكِينَ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنْفُسِكُمْ وَأَلْسِنَتِكُمْ». [حكم الألباني] : صحيح».   حاكم نيشابورى، محمّد، المستدرك على الصحيحين، تعليق: محمد بن أحمد ذهبى، ج۲، ص ۹۱،  ح ۲۴۲۷: « حدثنا محمد بن صالح بن هانئ، ومحمد بن القاسم العتكي، قالا: ثنا السري بن خزيمة، ثنا موسى بن إسماعيل، ثنا حماد بن سلمة، عن حميد، عن أنس رضي الله عنه، أن النبي صلى الله عليه وسلم قال: «جاهدوا المشركين بأموالكم وأنفسكم وألسنتكم» هذا حديث صحيح على شرط مسلم ولم يخرجاه ». التعليق الذهبی: على شرط مسلم ».     نسائی، احمد؛ « السنن الكبرى»،ج۴، ص ۲۶۹، ح۴۲۸۹.      نسائی، احمد؛ « سنن صغری»، ج۶، ص۷، ح ۳۰۹۶ : « أخبرنا هارون بن عبد الله، ومحمد بن إسمعيل بن إبراهيم، قالا: حدثنا يزيد، قال: أنبأنا حماد بن سلمة، عن حميد، عن أنس، عن النبي صلى الله عليه وسلم قال: «جاهدوا المشركين بأموالكم وأيديكم وألسنتكم». [حكم الألباني] صحيح».  ابن حنبل شيباني، أحمد؛ « مسند أحمد بن حنبل» ، تحقيق: شعيب الأرنؤوط، ج۲۰، ص۲۶، ح ۱۲۵۵۵: « 12555 - حدثنا حسن، حدثنا حماد بن سلمة، عن حميد، عن أنس بن مالك، أن رسول الله صلى الله عليه وسلم قال: " جاهدوا المشركين بألسنتكم، وأنفسكم، وأموالكم، وأيديكم» . [ شعیب الارناؤوط] : إسناده صحيح على شرط مسلم». 

[19] مجلسی، محمد باقر؛ « بحار الأنوار (ط - بيروت) »، ج‏65، ص370: « قَالَ [ الامام علی] علیه السلام: «‏ جَاهِدُوا الْكُفَّارَ بِأَيْدِيكُمْ وَ أَلْسِنَتِكُمْ».  راغب اصفهانیَ حسین؛ « مفردات ألفاظ القرآن » ص20۸: « قَالَ [رسول الله] صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَآ سَلَّمَ‏ : « جَاهِدُوا الْكُفَّارَ بِأَيْدِيكُمْ وَ أَلْسِنَتِكُمْ».

[20] سید رضی؛ « نهج البلاغة (الصبحي صالح) ؛ صص  ۴۲۲ - 421،  نامه ( 47 ) و من وصية له ع للحسن و الحسين علیهما السلام لما ضربه ابن ملجم لعنه الله » .   مجلسی، محمدباقر؛« بحار الأنوار (ط - بيروت) ؛ ج‏97 ؛ ص9۰، کتاب الجهاد، باب الامر بالمعروف و النهی عن المنکر، ح ۷۵.  نوری، حسین؛ « مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل » ج‏12،  ص18۰ ، کتاب الجهاد ، باب وجوب الامر بالمعروف و النهی عن المنکر، ح ۱۳۸۲۱.

[21] سوره بقره ، آیه ۱۸۱: « فَمَنْ بَدَّلَهُ [ الوصیةَ ] بَعْدَمَا سَمِعَهُ فَإِنَّمَا إِثْمُهُ عَلَى الَّذِينَ يُبَدِّلُونَهُ إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ».

[22]  سوره اسراء ، آیه ۳۶.

[23] سوره طه، آیه ۱۳۰.

[24] سوره احزاب، آیه ۴۵.   

[25] سوره فرقان، آیه ۵۶. 

[26] سوره اسراء، آیه ۵۳.

[27]  سوره احزاب ، آیه ۲۱ و ۲۲.

[28] سوره انفال، آیه ۱۵.

[29] سوره انفال ، آیه ۴۵.

[30] سوره حضرت محمد( صلی الله علیه و آله) ، آیه ۷.

[31] سوره مائده ، آیه ۳۵. 

[32] سوره انسان ، آیه ۳.