"نقش و جايگاه حقوق شهروندي در  توسعه ي تمدن اسلامي"

احمد يوسفي صادقلو[1]

زينب نوابي مقدم[2]

چکيده:

تمدن اسلام به عنوان ديرينه ترين و گسترده ترين تمدن جامعه ي بشري، مجموعه اي از اجتماعات انساني است که بر پايه ي سنت ها و قوانين، يک جامعه ي واحد را تحت عنوان امت اسلامي ايجاد نموده اند.اين جامعه ي واحد، شامل اجتماعات کوچکتر انساني بوده که تحت عنوان حکومت، و يا دولتشهر از آن نام و ، به وسيله ي قوانين خاص خود اداره ميشوند. از جمله ي آنها، قوانين و اصول حاکم بر حقوق شهرونديست که، به عنوان زيرمجموعه ي اين تمدن بزرگ، نقش مهمي را در صورت  منطبق بودن  با مباني حقوق شهروندي در اسلام،  در جهت گسترش و نوسازي آن خواهند داشت.  به عنوان نمونه اي از حقوق شهروندي حاکم بر حکومت هاي اسلامي، در پژوهش حاضر، به منشور ايران خواهيم پرداخت تا دريابيم، که آيا در منشور حقوق شهروندي  ، به عنوان قانون حاکم بر حکومت ايران ، اين انطباق وجود دارد يا خير، و اينکه در صورت وجود ، چه نقشي در توسعه ي تمدن اسلامي خواهد داشت.

کلمات کليدي:حقوق شهروندي_تمدن_ مولفه هاي تمدن ساز

مقدمه

بيان مساله

در دين اسلام به جامعه ي اسلامي ،عنوان"امت" داده مي شود.(احمدپور:131، 1387)، که امت در واقع متشکل از دولتشهر هايي است که اسلام بر آن حکومت مي کند. و هر کدام از آنها شامل افرادي است که به عنوان اعضاي اين کشورها داراي حقوق و تکاليف مشترکي در قبال دولت متبوع خود هستند. که معمولا با مجموعه قوانيني تحت عنوان حقوق شهروندي يا منشور حقوق شهروندي از آن ياد ميشود و در برگيرنده ي کليه ي حقوق مشروع اعضاي يک دولت در قبال آن دولت است. از طرفي مجموعه منشورهاي حقوقي به عنوان بخشي از فرهنگ امت اسلامي ، سازنده ي تمدن اسلامي است.و به دليل نقش زيربنايي آنها در ساخت و استمرار تمدن اسلامي ، و همچنين پيشرفت هاي مثبت آن ،اين مساله بسيار حايز اهميت خواهد بود که، واقف باشيم،آيا مجموعه هاي حقوق شهروندي تنظيمي، در داخل هر دولت، تا چه اندازه از مباني شهروندي در اسلام ، در مرحله ي انعقاد، بهره برده اند و از طرفي ديگر، اين منشورهاي حقوقي تا چه ميزان در زنده نگه داشتن و گسترش تمدن اسلامي موثر خواهند بود. که پژوهش حاضر با نگاه توصيفي تحليلي و با بهره گيري از نگارشاتي که در اين زمينه به عمل آمده است، و با بررسي منشور حقوق شهروندي ايران به اين سوالات پاسخ خواهد داد.

1.منشور حقوق شهروندي

1_1.تعريف حقوق شهروندي

حقوق شهروندي [3]در اصطلاح،آميخته اي از  وظايف و مسوليت هاي شهروندان در مقابل يکديگر،شهر و دولت است. و يا حقوق و امتيازاتي است که وظيفه ي تامين آن بر عهده ي مديران شهري،دولت و يا به طور کلي قواي حاکم مي باشد.[4]به عبارت ديگر: حقوق شهروندي مردم يک کشور،  به مجموعه  حقوق ناشي از قانون اساسي آن کشور، گفته مي شود، که بر اثر رابطه ي شهروندي يا اقامت افراد در کشورهاي خاصي،به آنها اعطا شده و به طبع، مورد حمايت قانون اساسي قرار گرفته است. و طيف وسيعي از حقوق و امتيازات را از جمله:سياسي،اقتصادي،اجتماعي و فرهنگي  شامل شده و در مقابل، وظايفي را نيز برعهده ي شهروندان، در مقابل دولت مورد توجه قرارداده است. [5]به عبارتي بهتر، حقوق شهروندي يعني برخورداري از کليه ي حقوق مدني[6]( حق آزادي، مصونيت از تعرض، آزادي بيان و آزادي مذهب )، حقوق سياسي[7]( دو حق عمده انتخاب کردن و انتخاب شدن) ، حقوق اقتصادي و اجتماعي[8] (حق مالکيت، حق کارکردن، برابري در فرصت هاي شغلي و شخصي، برخورداري از تأمين اجتماعي)، حقوق فرهنگي[9] (فاظت از فرهنگ و زبان اقليت‌ها، حق داشتن سنت‌ها و شيوه‌هاي زندگي متفاوت در جوامعي که از نژادها با آداب و سنن مختلف تشکيل شده است)، [10]و همچنين حقوق قضايي[11] در يک دولتشهر.

1_2.حقوق شهروندي در اسلام

در نگاه اسلام، حقوق شهروندي با توجه به مرزهاي جغرافيايي تعريف نمي شود، و آنچه در تحقق آن نقش داشته و حايزاهميت است،"قرابت عقيده ي " افراد با يکديگر است. و با توجه به اينکه "عقيده"، به کليت اسلام برميگرددو دين اسلام در نگاه قرآن،از آدم تا خاتم واحد است، بنابراين تمامي افراد اهل کتاب، اعم از يهودي،مسيحي و زرتشتي نيز شهروندان امت اسلام لحاظ مي شوند و عنوان شهروند را به خود مي گيرند(انصاري:17،1394)

1_3اصول حاکم بر حقوق شهروندي

همانطور که ملاحظه گرديد، حقوق شهروندان شامل طيف وسيعي از انواع امتيازات قانوني مانند حقوق مدني،اقتصادي،سياسي و ... مي باشد که پيشتر بدان پرداخته شد. اما نظر به اينکه حقوق شهروندي، به اصولي همچون کرامت انساني ، صيانت از حقوق و آزادي هاي غير قابل سلب، حاکميت مردم ، برخورداري همه ي مردم از حقوق انساني مساوي، منع تبعيض و حمايت يکسان قانون از همه ي افراد ملت مبتني است(منشور :4، 1395) و با توجه به آنها بنا و پايه ريزي شده است، شناخت اين اصول و اينکه مبناي وجودي آن اسلام است يا مباني غير اسلامي، بسيار حايز اهميت بوده و به همين منظور اين بخش را ، به صورتي مقايسه اي مورد مطالعه قرارداده تا ميزان تبعيت اصول حاکم بر حقوق شهروندي (که سازنده و زيربناي حقوق موجود در منشور ست)را از مباني شهروندي اسلامي يا تمايز با آن مشخص شود.

1_3_1.اصل کرامت انساني

واژه ي کرامت در اصل به معني بزرگواري و عظمت معنوي است. و همچنين معادل واژه ي انگليسي((Dignity)) به معناي تکريم و بزرگداشت است.(عزيز شمردن). يا به عبارت ديگر به معناي حرمت نگه داشتن و گرامي داشتن.

 در اصطلاح منظور اين است که انسان داراي حرمت بوده و کرامت و عزت و بزرگواري، جزيي از سرشت انسان است. و حق دارد در جامعه محترمانه زندگي کند و با او بايستي محترمانه رفتار شود. احترام به انسان (چه به ذات وجودي و چه به کالبد وي) در طول تاريخ همواره موضوع در خور توجه بوده است.[12] نه تنها در اسلام بلکه در ميان جوامع غير اسلامي نيز امري پذيرفته شده بوده و به عبارتي به مثابه اساس حقوق بشر و حقوق شهروندي و معيار تعامل اجتماعي و بين المللي و از حقوق بنيادين است. و تمامي نظام هاي حکومتي و نه فقط اسلام موظف به رعايت آن هستند.(انتظاري:2، 1396)

در قرآن کريم آيه ي شريفه ي "و لقد کرمنا بني آدم"(اسرا:70، 17) نشان دهنده ي اهميت اصل کرامت انساني در قرآن است. به گونه اي که اين آيه به آيه ي کرامت تعبير شده و اصل کرامت در اسلام بر اساس آن مورد تفسير و توجيه قرار ميگيرد.

1_3_2.اصل عدم ممانعت از حقوق و آزادي هاي غير قابل سلب

يا به عبارت بهتر حق آزادي، که در منشور به دو شکل بيان شده است. در شکل اول :از خود واژه ي آزادي استفاده شده و به عنوان يک حق جداگانه توسط قانونگذار بيان گشته است و در شکل دوم: به صورت مفهومي از آن استفاده شده است. به عنوان مثال وقتي قانونگذار از حق مسکن صحبت ميکند ، در واقع منظور وي ، حق آزادي در انتخاب مسکن است. و غيره...

اصل آزادي در اسلام نيز اساس حقوق شهروندي است. و ميتوان گفت از بديهي ترين اصول حاکم بر حقوق شهروندي در اسلام است. به گونه ايکه هرگونه استعمار و بردگي، شديدا در دين اسلام مورد نهي واقع شده و هدف والاي آن، رهايي همه ي افراد جامعه از هرگونه تعلقات است.

1_3_3.حاکميت مردم

اين اصل بيانگر همان مردم سالاري ديني است که اتفاقا در انديشه هاي امام نيز مورد تاکيد واقع شده است.و رهبر معظم انقلاب آنگونه که در ادامه بدان مي پردازيم نيز آن را مورد تاکيد قرارداده اند.و گوياي اين مطلب است که شهروندان حق مشارکت در در تعيين سرنوشت خود را داشته و با انتخاب خود مي توانند افراد شايسته را انتخاب کنند.

1_3_4.برخورداري همه ي مردم از حقوق انساني مساوي و منع تبعيض و حمايت يکسان قانون از همه ي افراد ملت

اين اصل به عبارت ساده تر همان اقامه ي قسط و عدل در جامعه مي باشد.و يکي از مولفه هاي بسيار مهم در ميان مباني حقوق شهروندي در اسلام نيز مي باشد.به گونه ايکه فقدان عدل و داد سبب زوال جامعه مي شود. و به عبارتي يکي از اصول بسيار مهم حقوق افراد در جامعه ي اسلامي ، تامين حقوق همه ي آنها و اجراي عدالت است.(سعيدي،73، 1393)

1_3_5.امنيت

يکي از کارکردهاي مهم هر دولت فراهم آوردن امنيت براي شهروندان خويش است. که اين مهم در منشور حقوق شهروندي نيز در قالب حقوق افراد جامعه بيان شده است. امنيت به اشکال گوناگون جلوه مي نمايد. امنيت اجتماعي از زمينه‌هاي اصلي اجراي عدالت، و مناسب‌ترين بستر پديد آمدن تعادل در جامعه است. از مهمترين حقوق شهروندان، وجود امنيت در مقابل اشرار داخلي و حمله دشمنان خارجي است. زيرا بدون امنيت نمي‌توان به امور ديگر رسيد، از اين رو وجود سپاهي کارآزموده، متخصص و متعهد لازم است که تحت فرماندهي فردي مقتدر و استوار قرار داشته باشد.[13]

 اين اصل نيز در دين اسلام به عنوان يکي از حقوق اصلي هر شهروند در جامعه ي اسلامي بيان شده است. به گونه ايکه يکي از مهمترين وظيف دولتمردان امت اسلامي  بوده و موظفند که به بهترين نحو، موجبات امنيت و آرامش خاطر ساکنين جامعه ي اسلامي را فراهم نموده و در اين زمينه از هيچ تلاشي فروگذار نباشند.

2.مولفه هاي ايجاد تمدن اسلامي

2_1. تعريف تمدن اسلامي

تمدن در اصطلاح مجموعه اي پيچيده از پديده هاي اجتماعي قابل انتقال، شامل جهات ديني، مذهبي،اخلاق، فرهنگي و علمي مشترک در همه ي اجزاي يک جامعه ي وسيع و يا چندين جامعه ي مرتبط با يکديگر است(فرهنگ علوم اجتماعي:47) به اعتقاد علامه جعفري «تمدن عبارت است از برقراري نظم و هماهنگي در روابط انسان‌هاي يک جامعه که تصادم‌ها و تزاحم‌هاي ويرانگر را منتفي ساخته و مسابقه در مسير رشد و کمال را قائم مقام آن‌ها بنمايد، به طوري که زندگي اجتماعي افراد و گروه‌هاي آن جامعه موجب بروز و به فعاليت رسيدن استعدادهاي سازنده آن‌ها باشد» (جعفري، ج6، 1373: 233  همچنين رجوع شود به اکبري و رضايي:89، 1394) و   در آيات قرآني :مجموعه اي از اجتماعات انساني که در طي يک فرايند به رشد و بالندگي رسيده و توانسته اند جامعه اي قدرتمند و بر پايه ي سنت ها و قوانين ايجاد کنند.

به اين لحاظ تمدن اسلامي، ريشه دارترين و گسترده ترين تمدن هاي انساني به شمار ميرود و آنچه امروزه به عنوان تمدن اسلامي مي شناسيم و در واقع فرايند و محصول چهارده قرن حضور مستمرو فعال اسلام در عرصه ي زندگي اجتماعي بشر است.[14] تمدن سازي نوين اسلام يعني احياي تمدن اسلام بر اساس الگوهاي جديد و مطابق با مقتضيات زمان و مکان و همچنين با مد نظر قراردادن تجربه هاي تمدن اسلامي در طول تاريخ .[15]

در خصوص تعيين تعداد مولفه هاي تمدن سازي نوين اسلامي عقايد مختلفي وجود دارد. اما آنچه که مورد قبول اکثريت انديشمندان و صاحب نظران از جمله مقام معظم رهبري(مدظله)مي باشد، محوريت قوانين قرآني، علم، اخلاق،حکومت مردمي و استقرار عدالت است.البته از ديدگاه مقام معظم رهبري گسترش و ترقي نمودن تمدن به خرد دسته جمعي نياز داشته که در سايه ي اخلاق، کار و تلاش و ايمان به خدا ، عقلانيت و همچنين برخورداري از رسانه هاي قوي و روابط بين الملل به وجود مي آيد.(اکبري و رضايي، پيشين،85)

در اين زمينه با توجه به انديشه ي پيامبر (ص) و سيره ي نبوي اساسي ترين شاخصه ي تمدن اسلامي خدا محوريست. که در سخنان مقام معظم رهبري  با عنوان محوريت قوانين قرآني از آن ياد شده است.

الف)اصالت الله

در سيره ي نبوي در راس شاخص هاي تمدن سازي نوين به اصالت الله و کرامت انساني اشاره شده است. يعني اساسي ترين مشخصه ي تمدن از نگاه پيامبر خدامحوريست. اصالت الله که البته به دنبال آن کرامت و شرافت انسان را به دنبال دارد، دليل اين مدعا سخن خداوند در قرآن کريم است"و لقد کرمنا بني ادم"(اسرا:70) و يا سخن حضرت رسول که ميفرمايند: "ان الله تعالي کريم يحب الکرم" :همانا خداي متعال بزرگوار است و کرامت را دوست دارد"[16]

ب)علم آموزي: آموختن علم و علم آموزي در دين اسلام بسيار سفارش شده است. و در کل علم و دانش در اسلام واجد جايگاه  رفيعي است و همچنين در سيره ي نبوي و نگاه پيامبر، از معيارهاي برتري افراد در يک جامعه مي باشد. همين انديشه در فرمايشات مقام معظم رهبري نيز بيان شده است.که در فوق بدان اشاره شد. [17]

ج)عدالت

شاخص بعدي عدالت گستري است يعني ايجاد عدالت و برابري. و در کل حکومت اسلامي بر انصاف و عدالت بنا شده است. قرآن نيز در آيات زيادي از قسط و عدل سخن گفته شده است. از جمله:  آيه ي "يا ايها الذين آمنوا کونوا قوامين بالقسط"(نسا:135) و گويي فلسفه ي تشکيل حکومت اسلامي برقراري عدالت است.در تفکر مذهبي، همه ي انسان ها مخلوق اند و تبعيت فقط بايد از خالق باشد و در نتيجه به همه ي مخلوقات به صورت يکسان نگريسته مي شود و محل تولد يا نسب و تفاوت هاي قومي و نژادي باعث تفاوت در حقوق و تکاليف نمي شود.  از نظر حقوق بين الملل بشر، تبعيض و تفاوت در بهره مندي از حقوق شهروندي، تا جايي که با حقوق بنيادين بشر منافات نداشته باشد، به ويژه براساس تبعيض بين تبعه و غير تبعه، به نظر مي رسد که رسميت يافته است.[18]روشن است که تمدن نبوي بر پايه ي قرآن کريم استوار است و قرآن نيز کتاب عدالت است.[19]

د)آزادي

آزادي به معني قدرت انتخاب  و از ويژگي هاي برجسته ي تمدن نبوي است و يک اصل سياسي است.

همچنين از اصول ابتدايي و حقوق بنيادين هر فرد است. که بتواند در انجام امور خود استقلال کافي و حق انتخاب داشته باشد. مانند ازادي در انتخاب شغل، مسکن، ازادي در راي دادن و ...

همانطور که در اصول حقوق شهروندي و مولفه هاي تمدن ساز، ملاحظه مي کنيم، بسياري از اين اصول منطبق با مولفه هاي ايجاد تمدن اسلامي است. و نتيجتا اينکه:

3.نتيجه ي بحث

1. حقوق شهروندي  در اصطلاح،آميخته اي از  وظايف و مسوليت هاي شهروندان در مقابل يکديگر،شهر و دولت است. در نگاه اسلام، حقوق شهروندي با توجه به مرزهاي جغرافيايي تعريف نمي شود، و آنچه در تحقق آن نقش داشته و حايزاهميت است،"قرابت عقيده ي " افراد با يکديگر است.

2. حقوق شهروندي، به اصولي همچون کرامت انساني ، صيانت از حقوق و آزادي هاي غير قابل سلب، حاکميت مردم ، برخورداري همه ي مردم از حقوق انساني مساوي، منع تبعيض و حمايت يکسان قانون از همه ي افراد ملت مبتني است. و اين اصول همانطور که ملاحظه گرديد به صورت مقايسه اي با معيارهاي اسلامي مورد بررسي قرار گرفت

3. تمدن اينگونه تعريف گرديد که: مجموعه اي از اجتماعات انساني که در طي يک فرايند به رشد و بالندگي رسيده و توانسته اند جامعه اي قدرتمند و بر پايه ي سنت ها و قوانين ايجاد کنند. و مولفه هاي تمدن ساز نيز مورد بررسي واقع شد.

4. و نهايتا به اين نتيجه رسيديم که: کشورهاي مسلمان با حذف مرزهاي جغرافيايي مجموعا امت واحد اسلامي را ايجاد مي کنند. و امت واحد اسلامي يعني جهان اسلام. که خود داراي ديرينه ترين و گسترده ترين تمدن بشري است. و همانطور که بيان شد تمدن اسلام مجموعه اي از اجتماعات انساني است که توانسته اند جامعه اي قدرتمند را بر پايه ي سنت ها و قوانين انساني و اسلامي ايجاد کنند و اجتماعاتي که هرکدامم تحت عنوان يک کشور مستقل داراي مجموعه هاي مدون و متفاوت حقوقي براي شهروندان خود هستند. حال با نگاهي به مولفه ها و فيشهاي تمدن ساز و همچنين اصول حاکم بر حقوق و قوانين شهروندي بايد گفت هرچه اين قوانين که در واقع زيرساخت لازم براي تمدن اسلامي است به مباني اسلامي نزديک تر باشد از طرف ديگر رعايت اين قوانين به صورت فرهنگ و عرف  در آيد جهان اسلام به سمت نوين شدن و تغييرات مثبت و غني شدن قدم خواهد برداشت. نکته اي که در مطالعه ي منشور حقوق شهروندي بدان پي برديم و ملاحظه شد که اين حقوق بر اصولي مبتنيست که دقيقا از مباني حقوق شهروندي در اسلام اتخاذ شده است. و اگر با ضمانت اجراي قوي در جامعه ي اسلامي به منصه ي ظهور نيز برسد، سهم بزرگي را در رشد و تکامل تمدن و فرهنگ اسلامي خواهد داشت.

منابع و ماخذ

الف)مقالات

1.احمد پور،ايوب،"درآمدي بر مبناي حقوق شهروندي در اسلام" مجله ي پژوهش هاي اسلامي، سال دوم، شماره ي سوم، پاييز 87

2.اکبري،مرتضي"واکاوي تمدن اسلامي در انديشه ي مقام معظم رهبري"، فصلنامه ي الگوي پيشرفت اسلامي ايراني، دوره ي سوم، شماره ي پنجم، 1394

3.انصاري، منصور، "مباني و اصول حقوق شهروندي در انديشه ي امام و تفاوت هاي آن با حقوق شهروندي در غرب"، فصلنامه ي انديشه ي سياسي در اسلام، شماره ي چهارم، 1394

4.انتظاري،عليرضا"امنيت کرامت آميز انساني"، پزوهش هاي اخلاقي، سال هفتم، شماره ي سوم، 1396

5.سعيدي روشن، باقر" شاخص هاي تمدن اسلامي بر اساس آموزه هاي قرآن"، فصلنامه ي آموزه هاي قرآني دانشگاه علوم رضوي، شماره ي نوزدهم، 1393

ب)قوانين

1.منشور حقوق شهروندي مصوب 1395

ج)منابع اينترنتي

1.http://rasekhoon.net/article/show/114833/%D8%B4%D8%A7%D8%AE%D8%B5-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%AA%D9%85%D8%AF%D9%86-%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D9%86%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D9%BE%DB%8C%D8%A7%D9%85%D8%A8%D8%B1-%D8%A7%D8%B9%D8%B8%D9%85-%D8%B5%D9%84%DB%8C-%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87-%D8%B9%D9%84%DB%8C%D9%87-%D9%88%D8%A2%D9%84%D9%87

2. humanrights-iran.ir/news-16742.aspx

3. http://www.siasi.porsemani.ir/content/%D8%AA%D9%85%D8%AF%D9%86-%D8%B3%D8%A7%D8%B2%D9%8A-%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%D9%8A-%D9%88-%D8%AA%D9%85%D8%AF%D9%86-%D8%B3%D8%A7%D8%B2%D9%8A-%D9%86%D9%88%D9%8A%D9%86-%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%D9%8A-%D8%9F

4. http://rasekhoon.net/article/show/114833/شاخص-هاي-تمدن-اسلامي-در-نگاه-پيامبر-اعظم-صلي-الله-عليه-وآله

5. www.ensani.ir/fa/content/66064/default.aspx

6. nwwwoorullahkawsar.com/کرامت-انسان-از-ديدگاه-اسلام

ettelaat.com/etiran/?p=255326/7.

8. https://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D9%86%D8%B4%D9%88%D8%B1_%D8%AD%D9%82%D9%88%D9%82_%D8%B4%D9%87%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%DB%8C

9. http://quran-journal.com/science/index.php?option=com_content&view=article&id=178&catid=57&lang=fa