برجسته‌سازی تقريب مذاهب اسلامی در رسانه‌های جهان اسلام، رهيافتی برای تقويت
 و پاسداری از اتحاد مسلمانان درعصر جهانی شدنِ رسانه‌ها

بهرام جبارلوی شبستری[1]

چکیده
وحدت و همزيستى دينى و مسالمت آميز مسلمانان با یکدیگر و به عبارتی، احيا و استحكام اصل اخوت و همبستگى اجتماعى بین مسلمانان؛ يكى از دستورهای صریح قرآن کریم و همچنین یکی از دغدغه هاى اصلى و هميشگى اهل البیت (علیهم السلام) به شمار می رود. اما اقدامات و تبلیغات وسیع دشمنان درونی و بیرونی وحدت جهان اسلام، جهت برانگیختن تعصب ‌های فرقه‌ای؛ دشمن‌تراشی ‌های كاذب از شیعه برای سنی و از سنی برای شیعه؛ تفرقه ‌افكنی میان دولت‌های مسلمان و كوشش برای تشدید اختلافات و تبدیل آن به دشمنی ‌ها و معارضه ‌های لاینحل؛ تكفير و تفسيق هاى نابجاى مسلمانان و صاحبان فرق اسلامى و ....؛ همه و همه، موجب شده اند که اساسی ترین راهبرد تقویت و پاسداری از اتحاد مسلمانان و دستیابی به وحدت اسلامی که "تقریب مذاهب اسلامى" نامیده می شود؛ در طول تاریخ، بویژه در عصر جهانی شدنِ رسانه ها با چالش های متنوع و متکثری روبرو گردد. لذا، تبیین و تقویت عوامل وحدت بخش از سوی رسانه های جهان اسلام از یک سو؛ و تضعیف اثربخشی عوامل بازدارنده و ضربه زننده به وحدت جهان اسلام از سوی دیگر؛ که از منظر فعالیت های ژورنالیستی، برجسته سازی عناصر تقریب مذاهب اسلامی در فرآیند مدیریت پیام نامیده می شود. رهیافتی موثر برای پاسداری از اتحاد مسلمانان در عصر جهانی شدنِ رسانه ها محسوب می شود که حتی، قابلیت و توانایی مقابله با دست های آلوده و زبان های مزدوری که می خواهند به وحدت اسلامی ضربه بزنند را دارد. همچنین در این راستا، به نظر می بایست با پی گیری مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی و با مشارکت سازمان کنفرانس اسلامی، علما و رهبران برجسته جهان اسلام و همچنین دست اندرکاران امور ارتباطاتی و رسانه ای کشورهای اسلامی، كنوانسيون ‌ها و پروتكل‌هايي تهیه و عملیاتی شوند که ناظر بر عملكرد تقریب مذاهبی انواع رسانه ها، بویژه کانال های تلویزیونی باشند. چرا که اولاً، میزان دسترسی و حتی میزان علاقه مندی برای پیام گیری از کانال های تلویزیونی پخش مستقیم ماهواره ای نسبت به سایر رسانه ها رو به تزاید است؛ و همچنین در طی چند سال اخیر، مخالفان وحدت جهان اسلام و راهبرد تقریب مذاهب اسلامی، برای ایجاد، گسترش و تعمیق تعصب و اختلافات مذهبی میان امت اسلام، بیشترین استفاده را از این نوع کانال‌های ارتباطی به عمل آورده اند.
واژه های کلیدی: وحدت اسلامی، تقریب مذاهب اسلامی، رسانه ها، برجسته سازی، عصر جهانی شدنِ رسانه ها.

1- مقدمه
وحدت[2] و همبستگی از عناصری به شمار می روند که پایه های قوام هر جامعه ای را تشکیل می دهند. برای این که، اگر اجزای یک جامعه دچار چندگانگی و تفرقه شوند، اساسش به هم می ریزد و دچار هرج و مرج خواهد شد[3] و در این میان، بي گمان نخستين منادي وحدت اسلامی و امت واحده شدن[4]، قرآن کريم است. چنان چه در بيش از پنجاه آيه[5] به موضوع اختلاف، وحدت، روش هاي پيشگيري و راه هاي به دست آوردن اتحاد، اشاره شده است که همگي نشان مي دهد، اين موضوع از نظر قرآن داراي چه اهميتي است[6] (حیدری، 1388: ص ص 1-2).
از سوی دیگر، وحدت و همزيستى دينى و مسالمت آميز مسلمانان با یکدیگر و به عبارتی، احيا و استحكام اصل اخوت و همبستگى اجتماعى بین مسلمانان؛ يكى از اولويت هاى دينى و از دغدغه هاى اصلى و هميشگى اهل البیت (علیهم السلام) بوده است. به طوری که، تاكيد بر حضور و همگامى در عبادات، مراسم و مناسك اجتماعى مسلمانان (نماز جماعت، نمازهای جمعه و عيدين، فريضه حج)؛ معاشرت نيكو و مدارا با مخالفان (خوش خلقى و ملايمت، پرهيز از پرخاشگرى و ناسزاگويى، توجه به عواطف مذهبى)؛ ملاحظه اختلاف افكار و توانايى هاى افراد (پرهيز از تحميل عقيده، ترك مخاصمه و ستيزه جويى، پرهيز از تكفير)؛ و برائت از انحرافات و بدعت هاى وحدت شكن؛ از جمله توصیه ها و راهکارهای به شمار می روند که برای تقویت و پاسداری از وحدت اسلامی در سيره نظری و عملى امامان (علیهم السلام)، متجلّی می باشند (آقانورى، 1389). و از این روست که، حضرت امام علی (علیه السلام)، بزرگترین عامل عزت و سرفرازی امت های پیشین را اتحاد و اتفاق؛ و بالاترین عامل شکست و ذلت و سقوط آنها را تفرقه و جدایی می داند[7]. همچنین   ایشان وجود مبارک پیامبر اعظم حضرت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) را مایه وحدت مردم و خاموشی فتنه ها و اختلافات معرفی کرده است[8] و در خطبه 176 نهج البلاغه به امت اسلامی هشدار داده است که: «خداوند سبحان، به هیچ کس از پیشینیان و بازماندگان آنها، بر اثر تفرق و جدایی خیری عطا نکرده است.»
اما، اساسی ترین راهبرد تقویت و پاسداری از اتحاد مسلمانان[9] و به عبارتی جامع تر، دستیابی به وحدت جهان اسلام که "تقریب مذاهب اسلامى[10]" نامیده می شود؛ در طول تاریخ، بویژه در عصر جهانی شدنِ رسانه ها[11] با دو گروه از عوامل بازدارنده مواجه می باشد که عبارتند از (پگاه حوزه، 1386 و عبدو، 1389 و پاک آیین، 1/1389: ص ص 66 و 68-69 و آقانورى، 1389):

 
- دسته نخست که ناشى از عملکرد خود مسلمانان است [افراطیون مذهبی ناآگاه و عمدتاً فریب خورده] و مهمترین محورهای آن عبارتند از: تعصب شدید؛ قوم‌گرايي؛ مذهب گرایی افراطى؛ جهل و ناآگاهى از مذاهب دیگر؛ پيروي از هواهاي نفساني؛ ادعاي تحريف قرآن از سوي شيعه؛ تكفير و تفسيق هاى نابجاى مسلمانان و صاحبان فرق اسلامى[12]؛ سیاست هاى حاکم بر دنیاى اسلام در گذشته و حال؛ و پیدایش حکمرانان متعدد و سلسله هاى رقیب، طى سده هاى مختلف در جهان اسلام.
- دسته دوم که ناشی از عملکرد، کینه ها و بدخواهی های دشمنان بیرونی وحدت جهان اسلام، بویژه غربی ها است و مهمترین محورهای آن عبارتند از: فتنه ‌انگيزي در جهت تشدید و تقویت اثر بخشی اقدامات و تبلیغات افراطیون مذهبی داخل جهان اسلام؛ دامن زدن به اختلافات قومی و مذهبی[13] (شکل شماره 1)؛  ایجاد اختلاف میان کشورهای مسلمان[14] و...

شکل شماره 1- هلال شیعی[15] در خاورمیانه.
ماخذ: دانشنامه اینترنتی ویکی پدیا (2010).
حال، با توجه به آن چه بیان شد؛ این نوشته به دنبال پاسخگویی به این سئوال می باشد که، "آیا در عصر جهانی شدنِ رسانه ها، برجسته سازی تقریب مذاهب اسلامی در رسانه های جهان اسلام، می تواند به عنوان یکی از رهیافت[16]های موثر برای تقویت و پاسداری از اتحاد مسلمانان و مقابله با دشمنان و ضربه رنندگان به وحدت اسلامی به شمار آید؟"

2- روش تحقیق
در این مطالعه از روش تحقیقِ اسنادی[17] استفاده شده است و برای پاسخگویی به سئوال مدنظر؛ اطلاعات مورد نیاز، پس از مراجعه به محتوای منابع و مآخذِ مرتبط با موضوع تحقیق که در قالبِ کتاب ها، مقالات علمی، اخبار و گزارش های خبری انتشار یافته و به نوعی در دسترس بوده اند؛ به شیوه فیش ‌برداری گردآوری شده و سپس در چارچوب بحث و بررسی، مورد استفاده قرار گرفته اند.

3- نتایج و بحث
3- 1- در این جهان رسانه ای شده؛ چه بخواهیم و چه نخواهیم، همه چیز رسانه ای می شود!؟
جهاني شدن رسانه ‌ها[18] شايد از آن روز آغاز شد كه صفحه روزنامه‌اي و یا صداي راديويي از جامعه‌اي به جامعه ديگر رسيد و مخاطباني در آن سوي مرزهاي سياسي كشورها پيدا كرد. اما واقعیت این است که،  تحولات تکنولوژیکی و ظهور رسانه های جدید در طی دو دهه اخیر، موجبات تغییرات اساسی و بنیادی در ارتباطات جهانی[19] شده است. چنان چه امروزه گسترش سیستم های فیبر نوری[20]، پیوندهای ماهواره ای[21]، شبکه های ارتباطات اینترنتی[22] و همچنین آزاد سازی سیستم های مخابراتی[23]؛ موجب شده اند که حتی امکان دور زدن قدرت های نظارتی دولت ها که در داخل مرزهای کشورها بر رسانه ها اعمال می شود، ممکن گردد و از سوی دیگر، امکان دسترسی به اطلاعات و تبادل اطلاعات بین جوامع محلی با جوامع دوردست جغرافیایی به سهولت فراهم شود (گورمن و مک لین، 2009: ص ص 265-266 و عبدالرشيدي، 1389: ص 6).
لذا در جهانی رسانه ای شده امروز، که از مختصات آن می توان به فعالیت های ژورنالیستی[24] هزاران هزار کانال رادیوتلویزیونی پخش مستقیم ماهواره ای[25] و یا اینترنی[26] و همچنین میلیاردها وب سایت[27] اینترنتی به همراه میلیون ها وبلاگ[28] و همچنین ده ها هزار روزنامه[29] و مجله[30] با نسخه اینترنتی اشاره کرد؛ [حداقل ما می‌توانیم به این نتیجه برسیم که تا چه اندازه سرعت آگاه شدن و به دنبال آن وسعت آگاه شدن نیز رو به افزایش است (محسنیان راد، 1389: ص1).]
 بنابراین با توجه به آن چه بیان شد، هر موضوعی از جمله، موارد اختلافی جزیی و تخصصی مرتبط به فرق اسلامی نیز، همانند دیگر موضوعات و مسائل، حتی اگر در نشست های علمی هم ارائه شود و متولیان آنها، تمایلی برای طرح مباحث مطرح شده در نشست ها را در رسانه ها نداشته باشند؛ باز هم، به شدت در معرض رسانه ای شدن قرار دارند؛ و در این میان، مهم این است که کدام رسانه، با توجه به بُرد پوشش جمعیتی و اعتبار منبعی که در میان مخاطبان خود دارد؛ آن موضوع را تحت پوش خبری[31] قرار دهد.
به طور مثال اگر یک پایگاه اینترنتی و یا یک وبلاگ کم مخاطب، موضوع تفرقه انگیزی را مطرح کند؛ شاید اتفاقی خاصی به همراه نداشته باشد (شکل شماره 2). اما اگر همان موضوع را یک کانال تلویزیونی ماهواره ای مانند "العربیه[32] (شکل شماره3)" صرفاً به عنوان یک خبر بیان کند و حتی پوشش خبری آن را هم انجام ندهد؛ داستان برانگیختی جامعه هدف، چیزی دیگری خواهد بود و موضوع برجسته سازی در این جا، معنا پیدا می کند.

شکل شماره 2- پوشش خبری اظهارت ضد شیعی امام جمعه مسجد الحرام در یک پایگاه اینترنتی.

 
شکل شماره 3- لوگوی کانال تلویزیونی پخش مستقیم ماهواره ای العربیه که در زمینه برجسته سازی مسائل تفرقه انگیز بین شیعیان و اهل سنت، پیشرو به شمار می رود.

3-2- در تمامی رسانه ها، فرآیند برجسته سازی انجام می یابد؛ البته عمدتاً با این رویکرد که: همیشه خوب ها با ما هستند و بدها با دیگران!؟
امروزه تصور دنیای بدون رسانه برای ما غیر ممکن است و حتی، بسیاری از ما فکر می‎کنیم که واقعیت ‎های اجتماعی همان چیزهایی هستند که از طریق رسانه‎ ها به ما می‎رسند. اما حقیقت این است که اخبار و رویدادها تا به گوش ما برسند از صافی‎ هایی (عملکرد دروازه بانان[33] در فرآیند دروازه بانی[34] اخبار و اطلاعات در رسانه ها / شکل شماره 4) عبور می‎کنند که معلوم نیست با محتوای آنها چه می‎کنند. یعنی بر خلاف آن چه ما گمان می‎کنیم، رسانه ‎ها با بی ‎طرفی کامل، صرفاً برای آگاه ساختن مخاطب، در تلاش و تکاپو هستند؛ رسانه‎ ها همیشه و امروزه، بیش از هر زمان دیگر، تحت‎ تاثیر اغراض و اهداف سیاسی و اقتصادی و منافع خاص گروهی، جاه‎ طلبی‎ ها و قدر ت‎طلبی ‎ها قرار دارند. به طوری که: سانسور، خودسانسوری، گروه‎ های فشار، گرایش‎ های شخصی و سلیقه ‎های فردی، منافع گروهی، محدودیت ‎های مکانی و زمانی، فرصت تصمیم‎ گیری، تکنیک‎ های خاص ژونالیستی، شرایط جغرافیایی، سیاسی، اقتصادی و ...؛ همه و همه، از عواملی هستند که بر جریان گزارش ‎دهی و خبر رسانی توسط رسانه ‎ها تاثیر می‎گذارند (بروجردی علوی، 1372: ص ص 18-19).

شکل شماره 4- مدل دروازه بانی اخبار دیوید منینگ  وایت[35]
ماخذ: بروجردی علوی، 1372: ص 20.

بنابراین، تاثیر برداشت ‎های دروازه بانان[36] وسایل ارتباط جمعی[37] از واقعیت‎ های اجتماعی بر روی مخاطبان، بدیهی‎ ترین تاثیر دروازه‎بانی بر روی شناخت مخاطبان و شکل ‎دهی جهان ‎بینی آنان است؛ و در عمل، اطلاعاتی که از دروازه گذشت، جزیی از واقعیت ‎های اجتماعی می‎شود و توانایی آن را دارد که نگرش‎ های مخاطبان را تحت ‎تاثیر قرار دهد تا آنان در مورد چه مسائلی و یا چه چیزهایی فکر کنند؛ و یا به هیجان آیند (بروجردی علوی، 1372: ص 23 و کواِنشه ادیو[38]، 2005: ص 38).
حال، با توجه به آن چه بیان شد؛ رسانه ها با به کارگیری برخی تاکتیک ها و روش ها موجب می شوند که یک رویدادی تحت الشعاع عوامل گوناگون خبری، زمانی، مکانی و...؛ بزرگتر از اندازه خود و با اهمیت جلوه کند؛ یا کوچکتر از اندازه خود و بی اهمیت جلوه کند؛ یا به نوعی در میان خبرهای دیگر محو شود. به عبارتی رسانه ها در انتقال پیام، نوعی جریان سازی و اولویت گذاری می کنند که برجسته سازی[39] نامیده می شود (شکل شماره 5)؛ و در این میان، هنگامی که موضوعات از رسانه ها به اذهان مخاطبان منتقل می شوند؛ ارتباطات میان فردی می تواند جریان های خبری را تقویت و تشدید کند و یا بالعکس آنها را ضعیف و کُند نماید (سورین و تانکارد،1381: ص ص 345 و 348 و 355 و دیرینگ و راجرز، 1996: ص 6).

شکل شماره 5- سه مولفه سازنده و اساسی هر فرآیند برجسته سازی و روابط متقابل بین آنها و همچنین عوامل پیرامونی موثر بر آنها.
ماخذ: دیرینگ[40] و راجرز[41] (1996: ص 5).

به طور مثال، رسانه های جهان غرب و حتی برخی رسانه های متعلق به خود مسلمانان که رویکرد ضدیت با راهبرد تقریب مذاهب اسلامی دارند (خواسته و یا ناخواسته / به عمد و یا در اثر فریب دشمنان خارج از جهان اسلام)؛ تلاش می کنند که با طرح مسائل ضد تقریبی، شیعیان را در نزد سنی ها و یا سنی ها را نزد شیعیان بد به نظر در آوردند و به عبارتی دیگر، موارد اختلافی جزیی و تخصصی میان فرق گوناگون اسلامی، بویژه بین شعیه و سنی را، حتی اگر به نشست های علمی نیز ارجاع یافته باشد، با پوشش خبری گسترده و جریان سازی تخریبی در اذهان مخاطبان هدف خود برجسته کنند.
چنان چه، مقام معظم رهبری حضرت آیت الله خامنه ای (1389) در پیامی به حجاج بيت‌الله ‌الحرام در اول ذی ‌الحجه ‌الحرام 1431؛ تاکید کرده اند: «.... از سه دهه پیش كه با پیروزی انقلاب اسلامی و تشكیل نظام جمهوری اسلامی، این خیزش پر قدرت آغاز شد، امت بزرگ ما بی ‌وقفه پیش رفته، موانعی را از سر راه برداشته و سنگرهایی را فتح كرده است. پیچیده ‌تر شدن شیوه ‌های دشمنی استكبار و تلاش پر هزینه‌ای كه در مقابله با اسلام می‌كند نیز به دلیل همین پیشرفت ‌ها است. تبلیغات وسیع دشمن در جهت اسلام ‌هراسی، تلاش شتاب ‌زده‌ای كه برای ایجاد اختلاف میان فرقه ‌های اسلامی و برانگیختن تعصب ‌های فرقه‌ای می‌كند، دشمن‌تراشی ‌های كاذب از شیعه برای سنی و از سنی برای شیعه، تفرقه ‌افكنی میان دولت‌های مسلمان و كوشش برای تشدید اختلافات و تبدیل آن به دشمنی ‌ها و معارضه ‌های لاینحل، استفاده از سازمان‌های اطلاعاتی و جاسوسی برای تزریق فساد و فحشا میان جوانان، همه و همه، واكنش‌های سرآسیمه‌گون و آشفته در برابر حركت متین و گام‌های استوار امت اسلامی به سوی بیداری و عزت و آزادگی است...»
بنابراین، مسلمانان و بویژه کارگزاران رسانه های دارای بُرد پوششی وسیع و موثر جهان اسلام؛ با توجه به فرمان خداوند متعال در قرآن کریم که: «اين است امت شما، که امتی یگانه است...[42]»؛ بایستی تمام مذاهب اسلامی را در چارچوب "یک من واحد که امت اسلامی" نامیده می شود، بپذیرند؛ و در نتیجه به هنگام پوشش خبری رویدادها و جریان سازی های رسانه ای، به منظور تقویت و پاسداری از اتحاد مسلمانان و همچنین ناکام گذاشتن دشمنان درونی و غربی وحدت جهان اسلام؛ عناصر تقریب مذاهب اسلامی را در رسانه های خود برجسته سازی کنند که اهم این عناصر عبارتند از:
- پیروان مذاهب اسلامی، داراى دین واحدى هستند و در اصول اساسى اسلام (توحید، نبوت و معاد) اختلافى ندارند. به عبارتی اگر چه، در بحث هاى کلامى، اصولى، فقهى، حدیثى و تفسیرى اختلاف دارند. اما اختلاف آنها در اصول اعتقادى نیست.
- توجه پیروان مذاهب به اشتراک آنان بر اعتبار منابع و مبانى اجتهادى کتاب و سنت که در زمان رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) وجود داشته و احکام شرعى حوادث واقعه از آنها استخراج مى شده است.
- اعتقاد به این مسئله که تقریب مذاهب اسلامى در عصر کنونى امرى ضرورى است. چرا که دشمنان اسلام از هر سو مسلمانان را احاطه کرده اند.
- انتخاب شیوه هاى پسندیده پیشوایان مذاهب در بحث ها و مناظره ها از سوى پیروان مذاهب.
- اذعان به این مطلب که در شرع، بى دلیل قاطع و روشن، نمى توان پیروان دیگر مذاهب را تکفیر کرد؛ چرا که همه به اسلام اعتقاد دارند.
- تبیین و توضیح اختصاصات مذاهب براى دیگران، توسط علما و احتراز از شایعات و تهمت هاى رایج درمیان پیروان یک مذهب، نسبت به دیگر مذاهب و همچنین تکیه بر مشترکات و ترک اختلافات.

3-3- مصادیقی از عملکرد فتنه گران رسانه ای در جهت تضعیف وحدت جهان اسلام و ناکارآمد نشان دادنِ راهبرد تقریب مذاهب اسلامی!؟
حجت‌الاسلام والمسلمين سيد حامد علم ‌الهدي، معاون مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی در جریان گفت و گویی با خبرگزاری تقریب (1389) به نوعی، مصادیقی از عملکرد فتنه گران رسانه ای در جهت تضعیف وحدت جهان اسلام و ناکارآمد نشان دادنِ راهبرد تقریب مذاهب اسلامی را بیان کرده است که در بخشی از این گفت و گو آمده است: «امروزه رسانه‌هاي ماهواره‌اي بيش از فعاليت ‌هاي اينترنتي و سايت ‌ها و خبرگزاري ‌ها مي‌توانند در جوامع بشري موثر باشند. ما شاهد هستيم كه در سال ‌هاي اخير شبكه ‌هاي تلويزيوني ماهواره ‌اي متعددي مستقيماً با پول ايالات متحده [و یا افراطیون متعلق به برخی مذاهب اسلامی[43]] راه‌اندازي شده است. وقتي مي‌گوييم مستقيماً، يعني خبر دقيق داريم كه از بودجه دولت آمريكا و مصوب ايالات متحده، در اين مسير هزينه شده است. شبكه ‌اي درست مي‌شود ذيل عنوان اهل سنت به نام شبكه نور كه، در عين حال كه سعي كرده يك شبكه مذهبي باشد؛ يعني مسائل مستهجن و غيراخلاقي ندارد و گاهي هم حرف ‌هاي خوب داشته باشد و حتي مدعي تقريب هم باشد؛ ولي محصول نهايي آن، مقابله اين شبكه و شبكه ‌هاي هم ‌نوعش، با شبكه‌هايي می باشد كه از ناحيه شيعيان طراحي و راه‌اندازي شده است.
 دقيقاً در مقابل آن، شبكه‌اي به نام فدك در لندن تاسيس مي‌شود كه در واقع موسس آن همين آقاي ياسر‌الحبيب، روحاني ‌نماي شيعه كويتي است كه در چند هفته گذشته در وفات جناب عايشه، جشن برگزار كرد (شکل شماره 6). اين كار، كار شيعيان نيست. اين را يك گروه افراطي از ميان شيعيان انجام داده است. اما خوب هر قدر هم كه جماعت شيعيان با آن مخالف باشند؛ ولي كاركرد خود را دارد و تقابل را به وجود مي‌آورد. تقابلي كه نتيجه ‌اش اين است كه تمام تلاش‌هاي چندين و چند ساله مجمع تقريب به باد فنا مي‌رود كه البته با فتواي تاريخي رهبر معظم انقلاب، اين نقشه نقش بر آب شد.
ولي بدون شك تخريب و تحريك كار آساني است؛ ولي سازندگي و نزديك كردن دل‌ها كار سختي است. ما ساليان زيادي در اين مسير كار كرده ‌ايم و سمينارهاي بسياري برگزار كرده ‌ايم كه اتفاقاً تاثيرگذار هم بوده است. اما وقتي جرياناتي از اين دست، در فضاي رسانه‌هاي نوين، چنين تقابلات و برخوردهايي را ايجاد مي‌كنند؛ بدون شك اثرات كار ما را اگر از ميان هم نبرد، كمرنگ و تضعيف مي‌كند.»
حجت‌الاسلام والمسلمين سيد حامد علم ‌الهدي، همچنین در پایان گفت و گویش با خبرگزاری تقریب (1389) تاکید می کند: «شبكه اهل بيت هم، يكي از همين شبكه ‌هاست. متاسفانه يك تصور[44] غلط اين است كه شما فرموديد. اهل سنت ايران به خود ما هم مراجعه مي‌كنند كه آقا چرا جلوي اين شبكه‌ها را نمي‌گيريد؟ وقتي هم مي‌گوييم اينها هيچ ارتباطي به نظام جمهوري اسلامي ندارد؛ اينها اساساً از ناحيه ما نيستند؛ اين شبكه‌ها عمدتاً از كويت و از خارج از ايران تغذيه مي‌شوند؛ مي‌گويند خوب شما حمايت مي‌كنيد. واقعيت اين است كه ما نه تنها حمايت نمي‌كنيم؛ بلكه مخالف جدي و ۱۰۰ درصدي هم هستيم و اساساً معتقديم پشتوانه اين شبكه ‌ها پول‌هاي غربي ‌هاست، اگر چه به ظاهر موسسين و گردانندگان آنها مسلمانان هستند و حتي اظهار اسلام و دلسوزي براي اسلام هم مي‌كنند.»

شکل شماره 6- اقدام افراطی و تفرقه انگیزی که به سرعت از سوی فتنه گران رسانه ای تبدیل به جریانی برای تضعیف وحدت جهان اسلام و ناکارآمد نشان دادنِ راهبرد تقریب مذاهب اسلامی شد.
3-4- مصداقی پیرامون کارآیی برجسته سازی تقریب مذاهب اسلامی در رسانه های جهان اسلام، در جهت تقویت وحدت جهان اسلام و ناکارآمدسازی فتنه گران رسانه ای !؟
در روزنامه اطلاعات، به نقل از شماره 109 پيك تقريب آمده است: «چندي پيش، پس از فتواي تاريخي مقام معظم رهبري، [به دنبال] اوج ‌گيري فتنه ‌انگيزي ‌هاي مذهبي در رسانه ‌هاي مغرض و افراطي [(شکل شماره 7)]؛ دكتر احمد‌الطيب شيخ ‌الازهر، در مصاحبه‌اي با يكي از مطبوعات لبناني به نام النهار[45]، اظهارات بسيار روشنگرانه و وحدت‌بخشي را در پاسخ به سئوالات احمدالزين خبرنگار اين رسانه مطرح كرد كه بازتاب وسيعي داشت. احمدالطيب در اين مصاحبه به تشريح ديدگاه ‌هاي خويش در نفي قاطعانه تكفير شيعيان[46]، يكي بودن قرآن اهل سنت و شيعه، اقامه نماز به امامت شيعيان، واكاوي سوء استفاده‌هاي سياسي از اختلافات شيعه و سني، تلاش الازهر در تحقق وحدت امت اسلامي[47] و سفر به كشورهاي شيعي پرداخت كه با واكنش مثبت دلسوزان امت اسلامي همراه بود.
از سوي ديگر، يك روز پس از اظهارات شيخ ‌الازهر كه بدون نام بردن از شبكه خاصي، از پخش برنامه ‌هاي تكفيري از سوي شبكه ‌هاي ماهواره ‌اي وهابيت به شدت انتقاد كرده بود[48]؛ پخش برنامه ‌اي هفت شبكه وهابي متوقف شد [(شکل شماره 8)]. چنان چه به گزارش ابنا، پس از قطع شبكه ‌هاي الخليجيه، الحافظ و الناس، پخش برنامه شبكه‌هاي الصفا و الوصال كه برنامه‌هاي افراطي و اختلاف ‌انگيز پخش مي‌كنند هم در نايل ‌ست[49] متوقف شد. ماهواره اردني نور ست[50] نيز در راستاي جلوگيري از تبليغ افراطي‌گري، پخش دو شبكه افراطي وهابي الرحمه و الحكمه را متوقف كرد.»

شکل شماره 7- پوشش خبری فتوای تاریخی مقام معظم رهبری، حضرت آیت الله خامنه ای توسط کانال تلویزیونی الجزیره.
 
شکل شماره 8- واکنش افراطیون مصری به قطع پخش برخی کانال های تلویزیونی ضد تقریبی از سوی ماهواره نایل ست؛ به دنبال انتقاد شدید شیخ الازهر از پخش برنامه ‌هاي تكفيري از سوي شبكه ‌هاي ماهواره ‌اي؛ و پس از فتوای تاریخی مقام معظم رهبری، حضرت آیت الله خامنه ای.

4- نتیجه گیری
وحدت و همزيستى دينى و مسالمت آميز مسلمانان با یکدیگر و به عبارتی، احيا و استحكام اصل اخوت و همبستگى اجتماعى بین مسلمانان، يكى از دستورهای صریح قرآن کریم و همچنین یکی از دغدغه هاى اصلى و هميشگى اهل البیت (علیهم السلام) بوده است. اما اقدامات و تبلیغات وسیع دشمنان درونی و بیرونی وحدت جهان اسلام، جهت برانگیختن تعصب ‌های فرقه‌ای؛ دشمن‌تراشی ‌های كاذب از شیعه برای سنی و از سنی برای شیعه؛ تفرقه ‌افكنی میان دولت‌های مسلمان و كوشش برای تشدید اختلافات و تبدیل آن به دشمنی ‌ها و معارضه ‌های لاینحل؛ تكفير و تفسيق هاى نابجاى مسلمانان و صاحبان فرق اسلامى و ...؛ همه و همه، موجب شده اند که اساسی ترین راهبرد تقویت و پاسداری از اتحاد مسلمانان و دستیابی به وحدت اسلامی که "تقریب مذاهب اسلامى" نامیده می شود؛ در طول تاریخ، بویژه در عصر جهانی شدنِ رسانه ها با چالش های متنوع و متکثری روبرو گردد.
حال با توجه به این که، بین رسانه و دین همیشه ارتباط وجود داشته (هوور[51] و لاند بای[52]، 1997: ص 284) و این موضوع در عصر رسانه ها[53] شدت و تنوع بیشتری پیدا کرده است ( هوور، 2006: ص 59). لذا، همه مسلمانان، بویژه نخبگان جهان اسلام بایستی به این مهم، توجه لازم و کافی را داشته باشند که"تفرقه و اختلاف، پاشنه آشیل[54] جهان اسلام است و بالعکس، وحدت با راهبرد تقریب مذاهب اسلامی، پاشنه آشیل دشمنان درونی و بیرونی وحدت جهان اسلام".
از این رو، تبیین و تقویت عوامل وحدت بخش از سوی رسانه های جهان اسلام[55] از یک سو؛ و تضعیف اثربخشی عوامل بازدارنده و ضربه زننده به وحدت جهان اسلام از سوی دیگر؛ که از منظر فعالیت های ژورنالیستی؛ برجسته سازی عناصر تقریب مذاهب اسلامی در فرآیند مدیریت پیام[56] نامیده می شود. رهیافتی موثر برای پاسداری از اتحاد مسلمانان در عصر جهانی شدنِ رسانه ها محسوب می شود که حتی، قابلیت و توانایی مقابله با دست های آلوده و زبان های مزدوری که می خواهند به وحدت اسلامی ضربه بزنند را دارد.
همچنین در این راستا، به نظر می بایست با پی گیری مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی و با مشارکت سازمان کنفرانس اسلامی، علما و رهبران برجسته جهان اسلام و همچنین دست اندرکاران امور ارتباطاتی و رسانه ای کشورهای اسلامی، كنوانسيون ‌ها و پروتكل‌هايي تهیه و عملیاتی شوند که ناظر بر عملكرد تقریب مذاهبی انواع رسانه ها، بویژه کانال های تلویزیونی باشند. چرا که، اولاً میزان دسترسی و حتی میزان علاقه مندی برای پیام گیری از کانال های تلویزیونی پخش مستقیم ماهواره ای نسبت به سایر رسانه ها رو به تزاید است؛ و همچنین در طی چند سال اخیر، مخالفان وحدت جهان اسلام و راهبرد تقریب مذاهب اسلامی، برای ایجاد، گسترش و تعمیق تعصب و اختلافات مذهبی میان امت اسلام، بیشترین استفاده را از این نوع کانال های ارتباطی  به عمل آورده اند.

منابع :

- نهج‌البلاغه؛ ترجمه سيد جعفر شهيدي (1380) تهران: شركت انتشارات علمي و فرهنگي.
- آقانورى، على (1389) "راه كارهاى تحكيم وحدت اسلامى از نگاه امامان شيعه".
<http://www.taghrib.ir/persian/index.php?option=com_content&view=article&id=595%3A1389-08-02-06-17-02&catid=64%3A1389-05-16-08-02-27&Itemid=393&showall=1>
- الزين، احمد (1389) "تلاش پيگير براي تقريب (گفت ‌و گو با دكتر احمدالطيب، شيخ الازهر)"؛ روزنامه اطلاعات. شنبه   13 آذر 1389، شماره 24912، ص 6.
- بدیعی، نعیم (1369) "معیارهای گزینش خبر: کدام خبر، چرا؟"؛ فصلنامه رسانه. سال1، شماره های 1 و 2، بهار و تابستان 1369، ص ص 40-45.
- بروجردی علوی، مهدخت (1372) "دروازه‎بانی خبر چیست؟ دروازه‎ بانان کیستند؟"؛ فصلنامه رسانه. سال 4، ش 1، بهار 1372، ص ص 18-25.
 - پاک آیین، محسن[57] (1/1389) "روش‌های جنگ نرم دشمن در مقابله با تقریب مذاهب اسلامی و راه ‌های مقابله با آن"؛ فصلنامه سیاسی علمی اخوت. سال 3، بهار 89، شماره 9، ص ص 66-72.
- پاك آيين، محسن (2/1389) " راهبردهاي رسانه ‌اي براي مقابله با چالش ‌هاي فراروي وحدت اسلامي".
< http://www.taghribnews.ir/vdcewn8w.jh8ofi9bbj.html >
- پگاه حوزه[58] (1386) "راهکارهاى تقریب مذاهب اسلامى"؛ (دانشنامه حوزه).
<http://www.hawzah.net/Hawzah/Magazine/MagArt.aspx?LanguageID=1&id=83594&SearchText 11/3/2010>
- تامپسون، جان ب. (1380) رسانه و مدرنيته؛ ترجمه مسعود اوحدي. تهران: انتشارات سروش.
- حيدري، موسي الرضا (1388) "وحدت در قرآن (1)".
<http://nahadsbmu.ir/article.aspx?gidview=5244>
- خبرگزاری تقریب (1389) "گفت و گو با حجت‌الاسلام و المسلمين سيد حامد علم ‌الهدي، معاون مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی". 
<http://www.taghribnews.ir/vdcjvhe8.uqeavzsffu.htm>
- خدابخش، بتول (1371) "هفت قانون مطبوعاتی"؛ فصلنامه رسانه. سال 3، ش 1، بهار 1371، ص ص 48-49.
- دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت الله العظمی خامنه ای (1389) "پيام ولی ‌امر مسلمین به حجاج بيت‌الله ‌الحرام". اول ذی‌الحجة‌الحرام 1431/ هفدهم آبان 1389.
<http://farsi.khamenei.ir/message-content?id=10590>
- سورین، ورنر جی. و جیمز دبلیو. تانکارد (1381) نظریه های ارتباطات؛ ترجمه علی رضا دهقان. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
- عبدالرشيدي، علي اكبر (1389) "رسانه در عصر جهان مندي[59]"؛ روزنامه اطلاعات. دوشنبه 17آبان 1389، شماره 24893، ص6.
-  عبدو، محمد (1389) "چالش ‌هاي وحدت و راهبرد رويارويي".
<http://www.taghrib.ir/persian/index.php?option=com_content&view=article&id=552:1389-07-09-19-43-05&catid=64:1389-05-16-08-02-27&Itemid=393>
- محسنیان راد، مهدی (1389) "ویکی لیکس و وسعت آگاه شدن"؛ دیپلماسی ایرانی. دوازدهم آذر ماه 1389.
<http://www.irdiplomacy.ir/index.php?Lang=fa&Page=24&TypeId=&ArticleId=9520&BranchId=37&Action=ArticleBodyView>
- مدیریت مطالعات و تحقیقات حوزه نمایندگی ولی فقیه در وزارت جهاد کشاورزی (1389) درس های اخلاقی از نهج البلاغه. قم: شرکت ناجی نشر.
- موسسه لغت نامه دهخدا (2010) لغت نامه دهخدا. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
<http://www.loghatnaameh.com>
- وکیلی، شروین (1386)" خط قرمز!"؛ همشهری آنلاین. 29 آبان ماه 1386.
 <http://www.hamshahrionline.ir/news-37105.aspx>
-  ویکی پدیا (2010) "هلال شیعی".
<http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/20/Schiitischer_Halbmond.jpg>

- Cady, Linell Elizabeth and Sheldon W. Simon (2007) Religion and conflict in South and Southeast Asia: disrupting violence. New York: Routledge.
- Dearing, James W.  and Everett M. Rogers (1996) Agenda-Setting (Communication Concepts). London: Sage Publications, Inc.
- Gorman, Lyn and David McLean (2009) Media and society into the 21st century: a historical introduction. West Sussex: Wiley-Blackwell.
- Hoover, Stewart M. (2006) Religion in the media age. New York: Routledge.
- Hoover, Stewart M. and Knut Lundby (1997) Rethinking media, religion and culture. London: Sage Publications Ltd.
- Kwansah-Aidoo, Kwamena (2005) Topical issues in communications and media research. New York: Nova Science Publishers, Inc.
- Rafiabadi, Hamid Naseem (2007) Challenges to religions and Islam: a study of Muslim movements: Volume1. New Delhi: Sarup &  Sons.
- Straubhaar, Joseph and Robert LaRose and Lucinda Davenport (2008) Media Now: Understanding Media, Culture, and Technology. Belmont: Wadsworth.
- wikipedia (2010) "Achilles' heel."
<http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Achilles%27_heel&oldid=376759703>

--------------------------------------------------------------------ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ------------

[1]ـ دانش آموخته کارشناسی ارشد علوم ارتباطات اجتماعی از دانشکده صدا و سیما - مدرس دانشگاه جامع علمی و کاربردی.

ای میل: b_shabestari@yahoo.com   =  نشانی: تهران - صندوق پستی 381/13145   = تلفن: 09121992624

[2]ـ وحدت: يگانه شدن. يکتايي. يگانگي (لغت نامه دهخدا).

[3]ـ برای مطالعه بیشتر ر.ک. درس های اخلاقی از نهج البلاغه.

[4]ـ «*إِنَّ هذِهِ أُمَّتُكُمْ أُمَّةً واحِدَةً وَ أَنَا رَبُّكُمْ فَاعْبُدُونِ (انبياء/۹2)»

[5]ـ «* وَاعْتَصِمُواْ بِحَبْلِ اللّهِ جَمِيعًا وَلاَ تَفَرَّقُواْ وَاذْكُرُواْ نِعْمَةَ اللّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنتُمْ أَعْدَاء فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُم بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا وَكُنتُمْ عَلَىَ شَفَا حُفْرَةٍ مِّنَ النَّارِ فَأَنقَذَكُم مِّنْهَا كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ * وَلْتَكُن مِّنكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ وَأُوْلَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ * وَلاَ تَكُونُواْ كَالَّذِينَ تَفَرَّقُواْ وَاخْتَلَفُواْ مِن بَعْدِ مَا جَاءهُمُ الْبَيِّنَاتُ وَأُوْلَئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ (سوره آل عمران / آیات 103ـ105).»

[6]ـ «هدف از پیدایش امت اسلامی، نجات بشر و خیر بشر است *كُنتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللَّـه... (سوره آل عمران، آیه 110).»

[7]ـ برای مطالعه بیشتر ر.ک. درس های اخلاقی از نهج البلاغه.

[8]ـ خطبه 96 نهج البلاغه.

[9]ـ سابقه مباحث وحدت اسلامى، به آغاز دین اسلام باز مى گردد که میان صحابه رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) اختلاف و منازعه پیدا مى شد و قرآن، مسلمانان را از آن منع مى کرد (پگاه حوزه، 1386). همچنین تاریخ اسلام پس از رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) تا به امروز، شاهد اختلاف و تفرقه میان مذاهب اسلامى بوده است (عبدو، 1389).

[10]ـ تقریب: نزديک کردن. نزديک گردانيدن (لغت نامه دهخدا). اما مقصود از تقریب مذاهب اسلامی، این است که علماى هر مذهب، درباره مذاهب دیگر مطالعه کنند تا به این نتیجه برسند که همه آنها در اصلِ اعتقادات، یعنى اسلام، اشتراک نظر دارند. همه مسلمانان در اصلِ اسلام، یعنى اعتقاد به خدا و وحدانیت او، نبوت حضرت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) و اعتقاد به معاد با یکدیگر مشترک اند. بنابراین، تقریب بین مذاهب اسلامى؛ تقریب بین آنها از راه بحث هاى علمى، کلامى، تفسیرى، حدیثى، اصولى، فقهى و... است. همچنین هدف از تقریب مذاهب اسلامى این است که مسلمانان خود را امت واحده بدانند: «إِنَّ هذِهِ أُمَّتُكُمْ أُمَّةً واحِدَةً وَ أَنَا رَبُّكُمْ فَاعْبُدُونِ (انبياء/۹2)» (پگاه حوزه، 1386).

[11] Age of Media Globalization

[12]ـ  به طور مثال، رفیع آبادی [ RafiabadiHamid Naseem] (2007: ص ص 997 و 1454) در بحث پیرامون چالش های مذهبی و اسلام؛ تاکید دارد که روابط میان شیعیان و سنی ها در طول تاریخ مسلمانان بسیار تیره و تار بوده است. همچنین شیعیان و سنی های زیادی [؟] یکدیگر را مرتد و حتی دشمن اسلام دانسته اند و در این میان، عوامل زیادی به مثابه سوخت موتور این درگیری ها عمل کرده اند که از مهمترین ها، می توان به عامل های سیاسی و اقتصادی اشاره کرد.

[13]ـ مانند ایجاد تنش بین اکثریت سنی و اقلیت شیعه جامعه مسلمانان ساکن در کشورهای جنوب آسیا، بویژه در کشورهای پاکستان و هند (کدی [Linell Elizabeth Cady] و سیمون [Sheldon W. Simon]، 2007: ص 6).

[14]ـ به طور مثال، پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، با توجه به ماهیت ضد امپریالیستی (Anti-imperialist) و ضد سلطنتی (Anti-monarchical) انقلاب اسلامی، برخی کشورهای عربی با تحریک غربی ها تلاش های ضد شیعی (Anti-Shia) خود را شدت بخشیدند (رفیع آبادی، 2007: ص 1455).

[15] Shiite Arc

[16] Approach

[17] Documentary Research

[18]ـ استفاده از واژه جهانی شدن (Globalization)، که امروزه به اصطلاحی (Term) رایج تبدیل شده است؛ تنها از دهه 1990 میلادی و بعد از پایان جنگ سرد (Cold War) متداول شد. از سوی دیگر این اصطلاح، در ابتدا اشاره به تغییرات در روابط بین الملل و همچنین اقتصاد و تجارت جهانی داشت. اما مدت هاست که در چارچوب این اصطلاح، موضوعاتی مانند: تغییرات اجتماعی و تغییرات فرهنگی بوسیله رسانه ها و همچنین ارتباطات بین الملل هم مورد توجه قرار می گیرند (گورمن [Lyn Gorman] و مک لین [David McLean]، 2009: ص 264).

اما جهاني شدن رسانه ها (Media Globalization)، فرآيندي سازمان يافته و نابرابر است که بعضي را بيش از بقيه منتفع ساخته و بخش هايي از جهان را سريع تر به شبکه جهاني ارتباطات، کشانده است. یعنی با وجود آن که ارتباطات و اطلاعات به شکلي فزآينده در مقياس جهاني انتشار مي يابد؛ ولی اين مواد نمادين همواره توسط افرادي دريافت مي شود که در محل هاي خاص مکاني - زماني واقع شده اند. بنابراین "تملک محصولات رسانه اي هميشه يک پديده محلي است".

به عبارتی دیگر، از ویژگی های محوري جهاني شدن ارتباطات (Communications Globalization) این است که، برخي از مناطق جهان، براي تامين کالاهاي نمادين، به شدت وابسته به يکديگرند. به طور مثال، ماهواره هاي پخش مستقیم رادیوتلویزیونی (DBS) ظاهراً "نظام هاي نوین توزيع محصولات رسانه ای" و یا "نظام های توزیع ذاتاً فرا مليتي" به شمار می روند. اما در حقیقت، از ديدگاه فني هيچ دليلي وجود ندارد که حتما "ناحيه دريافتِ يک ماهواره (جاي پا)" با مرزهاي زميني يک ملت يا کشور خاص مطابقت داشته باشد (برای مطالعه بیشتر ر.ک. رسانه و مدرنيته؛ تالیف: جان ب. تامپسون).

[19] Global communications

[20] Fiber-optic Cable Systems

[21] Satellite Links

[22] Internet Communications Networks

[23] Telecommunications Systems

[24] Journalism

[25] Satellite TV / Satellite Radio

[26] Internet TV/ Online TV / Internet Radio / Online Radio

[27] Website

[28] Weblog

[29] Newspaper

[30] Magazine

[31] News Coverage

[32]ـ این کانال تلویزیونی در بیان اخبار و پوشش خبری مسائل تفرقه انگیز و جریان سازی علیه شیعیان، کارنامه قابل ملاحظه ای دارد.

[33]ـ به کسانی که در تحریریه رسانه ‎های خبری در فرآیند تهیه، گزینش و ارائه پیام ‎های خبری فعالیت دارند،"دروازه ‎بان (Gatekeeper)" می‎گویند. مفهوم دروازه ‎بانی که گزینش‎ گری، مرزبانی، سوزن بانی و خبربانی نیز ترجمه شده است؛ نخستین بار توسط کورت لوین (Kurt Lewin) در زمان جنگ جهانی دوم مطرح شد. بدین‎گونه که در فرآیند تولید و پخش خبر نیز، اِعمال نظرهای گوناگون توسط گزینش‎ گران مختلف صورت می‎گیرد و آن چه به نام "خبر" در رسانه ها به مخاطبان ارائه می‎شود؛ حاصل انتخاب ‎ها، تصمیم‎ گیری ها و اعمال نظرهای افراد گوناگون است. تحقیقات در زمینه رفتار ارتباطی گزینش‎ گران نیز نشان ‎دهنده این واقعیت است که انتخاب خبر با توجه به ضوابط و معیارهایی صورت می‎گیرد. یعنی اشخاص آگاهانه سرنوشت یک رویداد را از جنبه گزارش و یا عدم گزارش آن، میزان و نحوه ارائه آن در صفحه‎ های روزنامه و یا در برنامه‎ های خبری رادیو و تلویزیون [و یا فضای وب] تعیین می‎کنند (بدیعی، 1369: ص 40).

[34]ـ به گفته تیچر (Ticher) دروازه ‎بانی (Gatekeeping) باید این‎ طور تعریف شود:« فرآیند گسترده‎ای از کنترل اطلاعات، شامل تمام جنبه ‎های رمزگذاری پیام. نه فقط انتخاب، بلکه ممانعت از نشر، انتقال، شکل ‎دهی، ارائه و عرضه، تکرار، زمان بندی در طول مسیر انتقال از منبع به گیرنده. به عبارتی دروازه ‎بانی شامل تمام جنبه‎ های انتخاب، نگه داشتن و کنترل پیام است. چه از طریق رسانه ‎ها و چه از طریق مجراهای میان ‎فردی» (بروجردی علوی، 1372: ص 21).

[35] David Manning White

[36]ـ باید همیشه به خاطر داشت که: "در تمامی سیستم ‎های ژورنالیستی، رسانه‎ های خبری عوامل و کارگزاران کسانی هستند که قدرت سیاسی و اقتصادی از آنِ آنهاست و سازمان های رسانه ای، بازیگران مستقلی نیستند، اگر چه از استعداد و توانایی بالقوه عملکردِ مستقل برخوردارند. از این رو مضامین و محتوای رسانه ‎های خبری، همیشه منعکس کننده منافع کسانی است که رسانه ها را تامین مالی می‎کنند" (خدابخش ، 1371: ص 48).

[37] Mass Media

[38] Kwamena Kwansah-Aidoo

[39]ـ  برجسته سازی (Agenda-Setting) از اوایل دهه 1970 میلادی یکی از مفاهیم اصلی در نظریه های ارتباطات بوده است و حاکی از شیوه ای می باشد که رسانه ها می توانند بر جامعه و نگرش مردم نسبت به وقایع، رویدادها، افراد، گروه ها و ... اثر داشته باشند. زیرا شواهدی مبنی بر این که رسانه ها، دیدگاه های افراد را در خصوص مشکلات مهمی که جامعه با آنها مواجه است را شکل می دهند، وجود دارد. اما در این میان، ممکن است مسائل و مشکلاتی که در رسانه ها مورد تاکید قرار گرفته است؛ همان هایی نباشد که در واقعیت بارز است (سورین [Werner J. Severin] و تانکارد [James W. Tankard]،1381: ص 358 و استراوبهار [Joseph Straubhaar]، لِروز [Robert LaRose) و دِون پورت [Lucinda Davenpor]، 2008: ص 52).

همچنین هر فرآیند برجسته سازی نیز کنشی به شمار می رود که ترکیبی از سه مولفه اساسی: اولویت رسانه ها ( Media Agenda)، اولویت عامه مردم (Public Agenda)و اولویت سیاسی (Policy Agenda) می باشد؛ که در این میان، نباید از روابط متقابل میان این عناصر غافل بود (دیرینگ و راجرز، 1996: ص ص 5-6).

[40] James W. Dearing

[41] Everett M. Rogers

[42]ـ  «إِنَّ هذِهِ أُمَّتُكُمْ أُمَّةً واحِدَةً ... (انبياء/۹2).»

[43]ـ مانند: الخليجيه، الحافظ، الناس، الصفا، الوصال، الرحمه، الحكمه، الفجر، المجد، نور، فدك ...

[44]ـ برخي از برادران اهل سنت، تصورشان اين است كه کانال تلویزیونی اهل بيت، از مراكز اصلي شيعيان و صراحتاً از قم هدايت مي‌شود. 

[45]ـ جريدة النهار.

[46]ـ دكتر احمد‌الطيب شيخ ‌الازهر متعقد است که «ما نيازمند وحدت امت اسلامي براي همه كشورهاي اسلامي هستيم؛ اين امر مهم و ضروري است و ما به آن نياز داريم و بدون آن نمي‌توانيم روزي و روزگاري سرهاي خود را بر افراشته نگاه داريم. من به دنبال كساني هستم كه از اين وضع بهره‌ برداري مي‌كنند. وقتي ماهواره‌ هايي باشد كه حكم به تكفير شيعه مي‌دهند، ما اين را محكوم مي‌كنيم و نمي‌پذيريم چون نه در قرآن و نه در سنت و نه در اسلام توجيهي براي آن نمي‌يابيم. ما پشت سر شيعيان نماز مي‌گزاريم. شيعيان برخلاف شايعاتي كه هست، قرآن ديگري ندارند و گرنه خاورشناسان از آن نمي‌گذشتند. اين امر براي آنها صيد گرانبهايي است؛ من در اين زمينه تحقيقي انجام داده‌ام؛ همه مفسران اهل سنت از طبري گرفته تا به امروز هيچ ‌كدام قائل به آن نبوده‌اند كه شيعه داراي قرآن ديگري است...» (الزين، 1389: ص 6).

[47]ـ دكتر احمد‌الطيب شيخ ‌الازهر متعقد است که «ميراث اسلامي، اختلاف را رحمت تلقي مي‌كند. اختلاف از زمان صحابه وجود داشت و همگان نيز بر صواب بودند، بنابراين ميراث كلاسيك ما به عنوان ميراث كلاسيك مسلمانان به لحاظ دروني [ميان مسلمانان] متنوع است و در آن، نظر اول و دوم و سوم و چهارم را مي‌بينيم؛ و گرنه مذاهب چهارگانه ‌اي كه در اسلام با هم اختلاف و در عين حال همزيستي دارند، به چه معناست؟ حتي فقهاي يك مذهب نيز با هم اختلاف دارند و با اين حال همزيستي مي‌كنند...» (الزين، 1389: ص 6).

همچنین دكتر احمد‌الطيب شيخ ‌الازهر در پاسخ به این سئوال روزنامه نگار النهار که "آيا از موضوع عصمت ائمه [علیهم السلام] به عنوان يك اختلاف عقيدتي ميان شيعه و سني، موضوع مهمتري وجود دارد؟" تاکید کرده است که : « ميان سني و شيعه اختلافي كه او را از اسلام خارج سازد، وجود ندارد. اين بهره ‌برداري سياسي از اختلاف است؛ در مورد مذاهب فقهي چهارگانه [اهل سنت] نيز چنين اتفاقي افتاد؛ همه اختلاف ميان ما و آنها در مسئله امامت است. از نظر ما [اهل سنت]، امامت به اختيار و انتخاب مسلمانان است و پيامبر خدا (صلي ‌الله عليه و سلم) انتخاب رهبران و جانشينان آنها را به مسلمانان واگذار كرد. ولي آنها [شيعیان] مي‌گويند كه پيامبر اكرم (صلي ‌الله عليه و سلم) امام علي كرّم ‌الله وجهه را به امامت برگزيد. اگر شما بر اين باور باشي كه علي در جانشيني پيامبر سزاوارتر از ديگران است، مشكلي نيست و اگر معتقد باشي كه امت، ابوبكر را برگزيد، باز هم مشكلي نيست؛ مسئله در بهره‌ برداري‌ هاست. البته يك رشته مشكلاتي هم از سوي عوام به صورت دشنام مطرح است. ولي مسئله در بهره‌ برداري‌ هاي مغرضانه از اين اختلاف‌ ها در ضربه زدن به وحدت امت است...» (الزين، 1389: ص 6).

[48]ـ دكتر احمد‌الطيب شيخ ‌الازهر متعقد است: «... وقتي ماهواره‌ هايي باشد كه حكم به تكفير شيعه مي‌دهند، ما اين را محكوم مي‌كنيم و نمي‌پذيريم چون نه در قرآن و نه در سنت و نه در اسلام توجيهي براي آن نمي‌يابيم...» (الزين، 1389: ص 6).

[49] Nilesat satellite

[50] Noursat satellite

[51] Stewart M. Hoover 

[52] Knut Lundby

[53] Media Age

[54]ـ پاشنه آشیل (Achilles' heel / نقطه جراحت پذیر، نقطه زخم پذیر و نقطه ضعف)؛ دلالت بر ضعفی علی ‌رغم سلامت و قدرت عمومی دارد که می‌تواند منجر به زوال گردد. اگر چه ریشه اساطیری آن، اشاره بر آسیب‌پذیری فیزیکی دارد؛ اما در استعارات کنونی بر هر خصلتی که منجر به شکست شود، تعمیم داده می ‌شود (دانشنامه ویکی پدیا، 2010).

[55]ـ محسن پاك آيين (2/1389) در مقاله ای با عنوان راهبردهاي رسانه ‌اي براي مقابله با چالش ‌هاي فراروي وحدت اسلامي؛ طرحی با عنوان "راهبرد تقريب رسانه ‌اي در جهان اسلام" را پیشنهاد داده و در توضیح آن آورده است: تحقق شعار "اتحاد اسلامي" در حوزه بهره گيري شايسته از عنصر رسانه، ضرورت بررسي چگونگي تقويت سياست "رسانه و تقريب" در ميان مسلمانان جهان را از ابعاد گوناگون ايجاب مي‌نمايد. در فرآيند تدابير تقريبي، سياست رسانه‌ اي به مجموعه عواملي اطلاق مي‌شود كه دولت‌ هاي اسلامي و علماي تقريبي از طريق آن در بلند مدت، الگوهاي رفتاري و شيوه تفكر و زندگي ملت ‌هاي مسلمان را در جهتي كه تامين كننده منافع و خواست‌ هاي همگرايانه باشد هدايت مي‌كنند.

[56]ـ مراحل فرآیند مدیریت پیام سازی و پیام رسانی در تمامی رسانه ها، عبارتند از: سیاست گذاری ارتباطی، برنامه ریزی ارتباطی، تولید پیام، اشاعه پیام و بازخوردگیری از مخاطبان هدف.

[57]ـ این مقاله در نوزدهمین کنفرانس بین ‌المللی وحدت اسلامی که در اسفند ماه سال 1388 برگزار شده بود؛ ارائه شده است.

[58]ـ ویژه حوزه های دینی، فروردین ماه سال 1386، شماره 46.

[59]ـ این مقاله در چهارمین کنفرانس انجمن جهانی ارتباطات (2010) که در پنجم آبان ماه سال 1389 در دانشگاه ژان پل دوم لهستان برگزار شده بود؛ ارائه شده است.