وب سایت رسمی مجمع جهانى تقريب مذاهب اسلامى

دیوبندیه مماتی گروهی از مسلمانان حنفی هستند که با تیعیت از برخی دانش آموختگان مدرسه دارالعلوم دیوبند و در ایالت پنجاب پاکستان، دیوبندی نامیده می شوند. دیوبندی ها بنابر اختلاف عقیده ای که در خصوص حیات پس از وفات پیامبر (ص) دارند به دو دسته مماتی و حیاتی تقسیم می شوند.

نویسنده: سلمان نگهبان

دیوبندیه مماتی

محتویات
۱ ایجاد نگرش مماتی
۲ مبانی اعتقادی نگرش مماتی
۳ ترویج اعتقادات مماتی
۴ مقابله دیوبندیه با نگرش مماتی
۵ بزرگان نگرش مماتی
۵.۱ حسین علی میانوالی
۵.۲ غلام الله خان
۵.۳ عبدالغنی جاجرودی
۵.۴ محمد طاهر بن آصف
۵.۵ پنج پیری
۶ پانویس

ایجاد نگرش مماتی

در میان نسل دوّم دانش آموختگان مدرسه دارالعلوم دیوبند و در ایالت پنجاب پاکستان، حسین علی میانوالی از شاگردان رشید احمد گنگوهی (حسینی بنوری، بی تا، ص۸۰) که در حیات علمی اش بیشترین تأثیر را از اندیشه شاه اسماعیل دهلوی پذیرفته بود، روش خاصّی در تفسیر قرآن با محوریت توحید شروع کرد که نتیجه آن مشرک دانستن مسلمانان و کافر تلقی کردن مردم بود.

مبانی اعتقادی نگرش مماتی

حسین علی مردم را به رد استغاثه به غیر الله و عدم علم غیب برای پیامبر اکرم(ص) دعوت میکرد.  (حسنی طالبی، بی تا، ج۸، ص۱۲۱۷) نگرش او در مسائل توحید بگونه ای شده بود که طبق گفته مولوی احمد علی لاهوری، مردم پنجاب او را با لقب وهابی خطاب می کردند. میانوالی به شدّت با مردم برخورد می کرد و برخی از علمای حنفی مدافع استغاثه و توسل را تکفیر می کرد.

برخلاف دیوبندی های حیاتی که قائل به حیات دنیوی و عنصری برای پیامبراکرم و دیگر انبیاء هستند، دیوبندی های مماتی این اندیشه را نپذیرفته و حیات انبیاء را صرفاً برزخی قلمداد میکنند که هیچ ارتباطی با دنیا ندارند. غلام الله خان در تفسیر آیه ﴿فَأَمَاتَهُ اللَّهُ مِائَةَ عَامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ﴾ (بقره(۱): ۲۵۹) قائل است که ارواح انبیاء در بدنهایشان بعد از موتشان وجود ندارد و موت آنان به نحو حقیقی بوده و حیاتشان در قبور به نحو حیات برزخی میباشد نه دنیوی و ناسوتی؛ لذا انبیاء نه از اتّفاقات اطراف خود خبری دارند و نه این که کلام بندگان را می ­شنوند. (خان، ج۱، بی تا، ص۱۲۷)

مماتی ها که به پنج پیریها مشهورند، درباره حدیث متفق علیه بخاری و مسلم: «إن المیت لیسمع قرع نعالهم» (بخاری، ج۲، ص۱۹۰؛ مسلم بن حجّاج نیشابوری، ج۴، ص۲۲۰۰) و همچنین حدیث «قلیب بدر» (همان، بی تا، ص۲۲۰۳) و احادیث دیگر که دلالت بر شنیدن اموات در قبر دارد، قائلند که این روایات از اخبار آحاد و ظنی الصدور هستند و دلالت آنان مخالف با آیات قطعی الصدور که دالّ بر عدم سماع اموات است و برفرض قبول این روایات، رویات ظنی بوده و در مباحث اعتقادی ظنیات هیچ اعتباری ندارد. (افغانی، بی تا، ج۲، ص۸۸۴)

ترویج اعتقادات مماتی

حسین علی میانوالی در حدود۴۰ سال در ترویج اندیشه خود به تدریس و تربیت شاگردان پرداخت و تعدادی از علماء هندوستان و پاکستان و همچنین مالزی، اندونزی، آفریقا، افغانستان و ایران از وی تاثیر پذیرفتند. (بخاری، ، بی تا، ص۵) از مبرزترین شاگردان حسین علی که روش تفسیری او را ادامه داد، غلام الله خان بود که کتاب تفسیری «جواهر القرآن» وی به نحوی تقریرات درس تفسیر میانوالی به شمار می رود. (دامنی، بی تا، ص۵۲۳)

مقابله دیوبندیه با نگرش مماتی

غلام الله خان دیوبندی پاکستانی، در تفسیر خود به مقابله با برخی از علماء دیوبندی و بریلوی پرداخته و کارهای آنان را شرک آلود می خواند. این تفکر در مقابل رویکرد جمهور دیوبندیه قرار گرفت و جمهور دیوبندیان در صدد ردّیه برآمدند و در این مورد شیخ عبدالشکور کتاب «هدایة الحیران فی جواهر القرآن» را در رد عقائد غلام الله خان نوشت و اندیشه غلام الله همانند استادش حسین علی را خروج از اندیشه دیوبندیان دانست. (افغانی، بی تا، ج۲، ص۷۷۹)

بزرگان نگرش مماتی

حسین علی میانوالی

در میان نسل دوّم دانش آموختگان مدرسه دارالعلوم دیوبند و در ایالت پنجاب پاکستان، حسین علی میانوالی از شاگردان رشید احمد گنگوهی (حسینی بنوری، ت بی تا، ص۸۰) که در حیات علمی اش بیشترین تأثیر را از اندیشه شاه اسماعیل دهلوی پذیرفته بود، روش خاصّی در تفسیر قرآن با محوریت توحید شروع کرد که نتیجه آن مشرک دانستن مسلمانان و کافر تلقی کردن مردم بود.

غلام الله خان

شمس الدین افغانی، غلام الله خان را از معدود علمای دیوبندی معرفی می کند که متأثر از دعوت محمّد بن عبد الوهّاب گشت و در برابر برخی از معتقدات دیوبندیان و بریلویان ایستادگی کرد. لذا دیوبندیان، چون عقائد وی را در مقابل جمهور دیوبندیان دیدند، افکارش را ملحق به عقائد وهابیت کردند. (همان، ج۲، ص۷۷۹)

عبدالغنی جاجرودی

از میان شاگردان غلام الله، عبدالغنی جاجروی از جایگاه ویژه ای برخوردار بود. در نقلی آمده است که غلام الله خان می‌گفت: «من بیشتر از همه شاگردانم به عبد الغنی اعتماد دارم» رابطه او با استاد آنقدر صمیمانه بود که اهل علم رابطه او با استادش را همانند رابطه ابویوسف با ابوحنیفه و ابن قیم با ابن تیمیه قیاس می‌کردند. (جاجروی، بی تا، ص۱۹)

محمد طاهر بن آصف

از دیگر شاگردان حسین علی، محمد طاهر بن آصف (م۱۴۰۷) متولد منطقه پنج پیرِ ولایت سرحدّ پاکستان است که نزد میانوالی درس خواند و سپس به حجاز رفت و بعد از بازگشت از عربستان در سال۱۳۵۷ق «جماعت اشاعة التوحید و السنة» را تأسیس کرد. (خیر ، بی تا، ، ص۷۲۳-۷۲۴) جماعت اشاعة التوحید از فروعات مسلک دیوبندیه است که تفکرات نزدیک به وهابیت در بحث توحید و شرک را در شبه قاره هند ترویج می کند. (افغانی، عداء الماتریدیة للعقیدة السلفیة، ج۱، ص۲۹۲-۲۹۱)

محمد طاهر پنج پیری و جماعت وی در باب توحید الوهی متأثر از تفکرات ابن تیمیه و ابن قیم جوزیه و محمّد بن عبد الوهاب بوده و دیوبندیان، آنان را ملحق به وهابیت می کنند. (همان، بی تا، ج۲، ص۷۷۲ و۷۸۰) محمد طاهر با این اندیشه شاگردان زیادی را در مناطق پیشاور پاکستان و افغانستان تربیت کرد. شاگردان این مکتب در اواخر عمر محمد طاهر در حدود سه هزار نفر بوده که بعد از وفات پنج پیری و با در دست گرفتن زعامت این جماعت توسط محمد طیب طاهری و ادامه دادن کرسی درس پدر، تعداد دانش آموختان این مکتب به شش هزار نفر رسیده است. (خیر، بی تا، ص۷۲۳-۷۲۴)  گرچه خود محمد طاهر در کتاب نیل السائرین تصریح دارد که در حدود چهل هزار نفر از کرسی درس وی بهره برده‌اند. (پنجپیری، بی تا، ص۴۵۱)

شمس الدین محمّد افغانی که خود قبلاً در این جماعت بوده و از شاگردان محمد طاهر محسوب می ­شد، این گروه از دیوبندیه را از نزدیکترین گروه به وهابیت در باب توحید می خواند.(http://www.dorar.net) پنج پیری همانند ابن عبد الوهاب کفر و شرک مسلمین اهل زمانه خود را از مشرکین عرب های دوران جاهلیت بدتر دانسته (پنج پیری، البصائر للمتوسلین بأهل المقابر، ص۸۵، به نقل از: جهود علماء الحنفیة فی إبطال عقائد القبوریة، ج۲، ص۱۱۹۲) و به صرف این ادّعا که مشرکین زمان پیامبراکرم خداوند را فقط در شدائد ندا میدادند، امّا مشرکین زمان ما در همه امور غیرالله را ندا میدهند از مشرکان زمان پیامبر بدترند. (پنج پیری، ضیاء النور من احیاء السنة لدحض الفجور واماتة البدعة، مقدمه ناشر، صفحه الف)

پنج پیری

«پنج پیریه» یا «اشاعة التوحید والسنة» همگی صوفیان نقشبندی مسلک بوده (افغانی، بی تا، ج۲، ص۷۸۲) و  بدین منظور شاگردان خود را توصیه به ورود به طرق تصوف می‌کنند. (همان، بی تا، ج۲، ص۷۸۳) این گروه همانند دیگر گروههای دیوبندیه در باب صفات الهی پیرو اندیشه ماتریدی هستند و در مدارس خود کتب ماتریدان را تعلیم میدهند و در مسائل فقهی حنفی مذهب بوده و در پیروی از مذهب خود تعصب دارند و عدول از مذهب حنفی به مذاهب دیگر فقهی را جایز نمی دانند (همان، بی تا، ج۲، ص۸۰۴) و در این مسأله با جماعت غیرمقلد و اهل حدیث در مناطق خود رابطه خصمانهای دارند به طوریکه این جماعت را برادران قادیانیه خطاب می‌کنند . (مجموعة من الباحثین بإشراف الشیخ علوی بن عبد القادر السقاف، موسوعة الفرق المنتسبة للإسلام، موقع الدرر السنیة على الإنترنت dorar.net)

منابع

قرآن کریم؛

بخاری، سجاد، مقدّمه جواهر القرآن؛

افغانی، شمس الدین بن محمّد، جهود علماء الحنفیة فی إبطال عقائد القبوریة، ج۲، بی تا؛

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، عداء الماتریدیة للعقیدة السلفیة، ج۱، بی تا؛

حسنی طالبی، عبد الحی بن فخر الدین، نزهة الخواطر وبهجة المسامع والنواظر، ج۸، بی تا؛

دامنی، عبد العلی، بلوچستان در آیینه تاریخ، بی تا؛

جاجروی، عبد الغنی، گزیده مقدمه کتاب التوحید، بی تا؛

خان، غلام الله، جواهر القرآن، بی تا؛

مجموعة من الباحثین بإشراف الشیخ علوی بن عبد القادر السقاف، موسوعة الفرق المنتسبة للإسلام، موقع الدرر السنیة على الإنترنت dorar.net

بخاری، محمّد بن اسماعیل، صحیح بخاری، ج۲، ۵، بی تا؛

نیشابوری، مسلم بن حجّاج، صحیح مسلم، ج۴، بی تا؛

محمد خیر بن رمضان بن إسماعیل یوسف، تکملة معجم المُؤلفین، بی تا؛

محمد طاهر پنج پیری، البصائر للمتوسلین بأهل المقابر، به نقل از: جهود علماء الحنفیة فی إبطال عقائد القبوریة، ج۲، بی تا؛

ـــــــــــــــــــــــــــــــــ، ضیاء النور من احیاء السنة لدحض الفجور واماتة البدعة، مقدمه ناشر، بی تا؛

ـــــــــــــــــــــــــــــــــ، نیل السائرین فی طبقات المفسرین، بی تا؛

حسینی بنوری، محمد یوسف، تکلمة البنوری لفقه أهل العراق للکوثری، بی تا؛

http://www.dorar.net