ثبت آداب و رسوم ماه مبارک رمضان در فهرست میراث معنوی کشور نشان از اهمیت این فرهنگ در میان ایرانیان دارد که هر کدام به نوعی و با توجه به خاستگاه اعتقادی و آیینی خود، این روزها را گرامی می‌دارند.

مردم سیستان و بلوچستان همه ساله با آداب خاص خود وارد این میهمانی بی‌مانند می‌شوند و همانطور که رهبر معظم انقلاب به زیبایی این ماه را قطعه‌ای از بهشت نام دادند، به امید این که بر سر این سفره پرخیر و برکت الهی وارد بهشت شوند، قدر این ماه را می‌دانند.

مردم مناطق مختلف استان سیستان و بلوچستان در ماه مبارک رمضان، آداب و رسومی دارند که در اغلب موارد، این آداب و رسوم مانند سایر مناطق کشور برپا می‌شود اما برخی از این آداب خاص همین منطقه است؛ مردمان متدین این استان در روزهای آخر ماه شعبان با برپایی آیین‌های خاصی به پیشواز ضیافت الهی رمضان می‌روند.

تعمیر و غبارروبی مساجد، اهدای فرش به مکان‌های مذهبی، کمک به نیازمندان، تهیه اقلام خوراکی برای سفره‌های افطار و سحر و خیرات دادن از جمله برنامه‌های پیش از آغاز ماه مبارک رمضان در سیستان و بلوچستان است.



"سحرخوانی" ‌و "رمضان‌خوانی" سنت‌های ماندگار سیستان در رمضان

مردمان منطقه سیستان از دیرباز به دلیل برخورداری از رصدخانه، با رصد ماه و ستاره‌ها به راحتی از حلول ماه مبارک رمضان مطلع می‌شدند. "ماه روزَه" عنوانی است که مردم سیستان در زبان محلی برای ماه رمضان استفاده می‌کنند؛ مردم سیستان با غبارروبی مساجد، نذر و حضور بر سر خاک اموات و پخت انواع نان محلی و کلوچه سنتی در روزهای آخر ماه شعبان، خود را برای این ماه آماده کرده‌اند، اکنون با فرا رسیدن ماه مبارک با آمادگی کامل به عبادت و راز ونیاز با خدا می‌پردازند.

سحرخوانی ‌از سنت‌های مهم و ماندگار منطقه سیستان است که بر اساس برخی از روایات موجود، آیین سحرخوانی و رمضان‌خوانی بیش از یک هزار سال پیش یعنی از اوایل اسلام، نزد ساکنان سیستان مرسوم بوده و به ماه مهمانی خدا در این خطه از ایران جلوه‌ای زیبا بخشیده است.

بیشتر روایت‌ها که در تاریخ ماندگار این خطه بر جای مانده، نشان دهنده آن است که رمضان‌خوانی در ایام نیمه ماه خدا برگزار می‌شود؛ در این منطقه با توجه به رشد تکنولوژوی و وجود وسایل سمعی و بصری باز هم فریاد ریش‌سفیدان سیستانی در سحرهای ماه مبارک شنیده می‌شود؛ در این آیین بزرگان منطقه یک ساعت قبل از اذان صبح بر بالای بلندترین منطقه روستا می‌روند و با ضربه زدن به دهلی خاص مردم را از خواب بیدار می‌کنند.

این افراد اشعار مذهبی و سروده‌های شاعران کشور از جمله "خواجه عبدالله انصاری" و "باباطاهر عریان" و ترانه‌های عامه سیستانی را با صدای بلند روی پشت بام خانه می‌خوانند؛ پس از آنکه مردم بیدار شدند با ذکر سروده‌ای خاص به استقبال اذان صبح می‌روند تا این‌که موقع اذان صبح آن را با صدایی بلند به مردم اعلام می‌کنند.


جوانان و نوجوانان شرکت‌کننده در این آیین پس از اجرای برنامه رمضان‌خوانی منتظر دریافت انعام از سوی صاحبخانه می‌مانند و مرسوم است جوانان با ایمان سیستانی با اجرای آیین رمضان‌خوانی هر شب غذاها و پول جمع‌آوری شده از مردم را میان نیازمندان و فقرا تقسیم می‌کنند.

روزه‌داری طاقت‌فرسا در گرمای بیش از 40 درجه

برپایی نشست‌های مذهبی، دعا و مراسم ذکر مصیبت اهل بیت(ع) و دوره‌های قرآن از دیگر مراسم مرسوم در بین مردمان منطقه سیستان به ویژه بانوان سیستانی است. از دیگر سنت‌های این خطه می‌توان به نذور پس از افطار اشاره کرد که مردمان در حد وسع، قوت خود را با دیگران تقسیم می‌کنند و روزه خود را باز می‌کنند.

در زمان‌هایی مانند امسال که ماه مبارک در وزهای بلندتر قرار گرفته، گرمای بسیار شدید منطقه و دمای بالای 40 درجه برای روزه‌داران سیستانی و بلوچ بسیار طاقت‌فرسا است، به ویژه برای مردان و زنان زحمت‌کشی که به مشاغل سختی مانند کشاورزی و دادمداری مشغول هستند.

امسال نیز این سختی دوچندان شده چرا که دمای هوا در اکثر شهرهای استان به صورت بی‌سابقه‌ای بالا رفته تا جایی که روز یکشنبه، 7 خردادماه در شهر راسک دمای 51.7 درجه سانتی‌گراد بالای صفر ثبت شد که بیشترین دمای ثبت شده در این شهر و استان سیستان و بلوچستان محسوب می‌شود.


در این ایام روزه‌داران برای تامین آب بدن و کاهش تشنگی بیش از حد، برای وعده افطار غذاهای سرد آب‌دار منطقه مانند "آب دوغ خیار و کشک" استفاده می‌کنند تا در طول روز دچار گرمازدگی نشوند. هر چند حلیم محلی(غلور) نیز در وعده افطار بسیار رایج است.

مردم منطقه در گذشته برای اینکه در طول روز دچار افت قند نشوند از آلوی خشک، برگ زرد‌آلو و دواهای محلی، مربائی درست می‌کردند که با خوردن آن در طول روز به هیچ عنوان احساس ضعف نمی‌کردند.

حضور دسته‌جمعی نمازگزاران در ماه مبارک رمضان در مساجد و برگزاری نمازهای یومیه به صورت جماعت جلوه دیگری به این مکان‌ها در مناطق شهری و روستایی سیستان و بلوچستان می‌بخشد؛ نمازگزاران پس از اقامه نماز به تشریح احکام و معارف اسلامی که توسط روحانی بومی یا اعزامی ارایه می‌شود، گوش فرا می‌دهند.

در روزهای پایانی این ماه هم مردم سیستان مراسم ویژه‌ای را برای استقبال از عید فطر، عید بزرگ مسلمانان دارند و در نقاط مختلف سیستان گاهی دیده می‌شود که مردم 3 روز به جشن و شادمانی این روز بزرگ دینی مشغول می‌شوند که این نشان‌دهنده جایگاهی عظیم معرفت دینی میان مردمان سیستانی است.



معطر کردن مساجد اهل سنت با "سوچکی و اوددار"

در بلوچستان نیز همانند منطقه سیستان و سایر نقاط کشور آداب بسیار اصیلی در ماه ضیافت الهی مرسوم است. زنان و مردان بلوچ از نیمه دوم ماه شعبان خانه را غبارروبی کرده و زمینه برگزاری آداب و رسوم رایج این قوم در ماه رمضان را فراهم کرده و اینگونه خود را برای استقبال از ماه مبارک رمضان آماده می‌کنند.

بعد از نظافت مساجد توسط مردان بلوچ، زنان بلوچ به روشن کردن مشک و دود دادن مواد خوشبویی به نام "سوچکی و اوددار" که بیشتر از کشورهای حاشیه خلیج فارس یا پاکستان تهیه می‌شود، اقدام می‌کنند؛ سوچکی تکه‌های نازکی از یک درخت بسیار خوشبو است که معمولاً با مواد معطر دیگر آغشته شده و در ظروفی با طرح‌های محلی شیک در فروشگاه‌ها عرضه می‌شود.

در بلوچستان نیز با آغاز ماه مبارک رمضان هر شب قبل از اذان صبح مراسم سحرخوانی اجرا می‌شود. همچنین ، خواندن نماز 20 رکعتی تراویح که هم اکنون در مساجد استان اقامه می‏‌شود، یکی از سنت‌هایی است که از دیرباز تاکنون در این منطقه رواج داشته و مردم اهل سنت سیستان و بلوچستان به آن پایبندند و آن را دارای فضائل زیادی می‌دانند.
 

اقامه نماز 20 رکعتی "تراویح" توسط برادران اهل سنت

نماز تراویح بعد از ادای فریضه نماز عشاء به صورت نمازهای 2 رکعتی و در 20 رکعت خوانده می‌شود و در طول شب‌های ماه مبارک رمضان، حافظان کلام وحی در این نماز به تلاوت قرآن کریم می‌پردازند. اقامه نماز تراویح از 45 دقیقه تا یک ساعت و نیم به طول می‌انجامد و در دهه آخر ماه مبارک رمضان، جشن‌های ویژه ختم کتاب آسمانی قرآن کریم در مساجد گرفته می‌شود.

در گذشته معمولاً زنان نماز تراویح را در منزل می‌خواندند اما امروزه درهای بیشتر مساجد شهرهای بزرگ به روی زنان نمازگذار باز است. زنان بلوچ در شب‌های قدر به صورت گروهی در خانه‌ها و مردان در مساجد به عبادت و تلاوت قرآن می‌پردازند؛ مردان خانواده سعی می‌کنند فرزندانشان را همراه خود به مساجد ببرند تا از سخنان مولوی که پیرامون فضیلت این ماه مبارک و احیاء و زنده‌داری شب‌های لیله القدر است، بهره گیرند.

همزمان با شب‌های قدر در دهه آخر ماه رمضان شخصی که معمولاً روحانی است به نمایندگی از همه مردم هر محله، در چادری که در گوشه‌ای از مسجد نصب شده مراسم اعتکاف را برگزار می‌کند و به صورت شبانه‌روزی به تلاوت قرآن و اقامه نماز و دعا و نیایش می‌پردازد و در نهایت شب قبل از عید از مسجد بیرون می آید. یک شب مانده به پایان ماه و اعتکاف، اهالی محل و نمازگذاران مبلغی پول را به عنوان هدیه به فرد معتکف تقدیم می‌کنند.



"تباهگ" و "بت ماش" غذاهای مخصوص قوم بلوچ در ماه رمضان

"تباهگ" یکی از اصلی‌ترین غذاهای ماه مبارک رمضان است که در وقت سحر صرف می‌شود؛ این غذا مخلوطی از برنج و گوشت خشک شده است که بسیار خوشمزه و لذیذ بوده و طرفداران زیادی در میان قوم بلوچ و حتی غیر بلوچ‌های منطقه دارد.

آماده‌سازی تباهگ یک هفته تا 10 روز طول می‌کشد و به همین دلیل کار تهیه این خوراک مخصوص ماه مبارک رمضان از نیمه دوم شعبان آغاز می‌شود.

"بت ماش" نیز نوعی غذاست که بیشتر در میان افراد مسن و یا خاص طرفدار دارد و هم در ماه مبارک رمضان و هم در فصل زمستان به ویژه هنگام بارش باران بر سر سفره مردمان بلوچ قرار می‌گیرد. بت ماش در مناطق جنوبی بلوچستان همراه با ترشی انبه و یا لیمو صرف می‌شود؛ این غذا کاملاً نرم است و از موادی مانند برنج، روغن، ماش و افزودنی‌های معطر تهیه می‌شود.

معمولاً کسانی که قادر به تهیه تباهگ نیستند در ماه رمضان بیشتر از غذای پرچرپ مانند بت ماش استفاده می‌کنند که به خاطر نرمی بیش از حد معمول آن، هنگام سحری میل می‌شود؛ به عقیده مردم این منطقه هر کس هنگام سحری بت ماش بخورد در طول روز کمتر گرسنه می‌شود.


"چانگال" و "تیموش" خوراکی‌های لذیذ رمضانی

"چانگال" شیرینی مرسوم بلوچستان در ماه رمضان است که معمولاً بر سر سفره افطار گذاشته می‌شود و مواد اولیه آن را خرما، خمیر نیمه پخته، روغن محلی حیوانی و افزودنی‌های معطر تشکیل می‌دهد. نان "تیموش" در بلوچستان تهیه و پخت می‌شود که تنها به ماه رمضان اختصاص ندارد اما به علت سبکی و و هضم سریع آن در این ماه طرفداران زیادی دارد، این نوع نان حتی از کاغذ نیز نازک تر است و پخت آن مهارت خاصی را می طلبد.

امروزه نان تیموش را با ظروف کاملاً پهن و مخصوصی به نام "تین" یا "تیگن" تهیه می‌کنند، در حالی که در گذشته پخت آن با استفاده از سنگهای بسیار نازک بزرگ و پهن که در کوه‌های لایه‌ای منطقه بنام "تلار" یافت می‌شد انجام می‌گرفت؛ مواد اولیه این نان آرد، نمک، آب و مقدار بسیار اندکی روغن است.

از دیگر خوراک‌های محلی که می‌توان آن را بر سر سفره‌های افطار مردم بلوچ یافت "حلوا شکری، حلوا شیرگی، خرما بریز، خرما شیرگی، کتوک، هارگ، انواع لبنیات محلی، نان روغنی، مربای خرما و انواع ترشی‌های مختلف مثل ترشی لیمو و ترشی انبه است.



سوزن‌دوزی لباس روز عید فطر توسط زنان بلوچ

با توجه به زمان بر بودن دوخت البسه سوزن‌دوزی شده بانوان بلوچ که در برخی از اوقات حتی تا شش ماه نیز به طول می‌انجامد، زنان در ماه رمضان به محض فراغت از کار منزل تا عصر به دوخت و دوز و "سوزن‌دوزی" لباس‌های مخصوص عید فطر خود و فرزندانشان مشغول می‌شوند.

در شب پایانی ماه مبارک رمضان زنان بلوچ با تهیه و آماده کردن حنا که معمولاً حنای محلی آن منطقه است، خود را برای مراسم "حنا بندان" آماده می‌کنند. در این مراسم که شب قبل از عید فطر برگزار می‌شود، زنان و دختران با حنا نقش‌های مختلف و زیبایی را روی دست‌های خود می‌کشند و کار بستن حنا بر دست زنان توسط فردی که در این زمینه مهارت دارد انجام می‌شود.

در نهایت ماه مبارک رمضان پایان می‌یابد و مردم خود را برای روز عید سعید فطر آماده می‌کنند؛ مردان در این روز با پوشیدن لباس نو به نزدیکترین "عیدگاه‌ها" محل سکونت که محلی برای اقامه نماز عید است، می‌روند. حضور چشمگیر کودکان به همراه پدران و نزدیکان خود در عیدگاه‌ها از نکات جالب توجه این مراسم معنوی است اما زنان نمی‌توانند در نماز عید حضور داشته باشند.

با پایان نماز عید و خواندن دعا، نمازگزاران به ویژه اقوام و خویشاوندان به صورت دسته جمعی همدیگر را در آغوش گرفته و طلب بخشش و حلالیت می‌کنند؛ مردم بلوچستان معتقدند، اگر کسی در طول سال مرتکب خطایی شده با طلبیدن حلالیت از دیگران در روز عید فطر خداوند تمام گناهان او را می‌بخشد.



طلب حلالیت و عیادت بیماران، سنت مردم استان در روز عید

بعد از اتمام حلالیت، کودکان نیز با گرفتن عیدی از بزرگترها آن روز را به خوشی می‌گذرانند و اگر کسی نتوانست یکی از اقوام یا آشنایان خود را در روز اول عید ملاقات کند، برای تبریک‌گویی وحلالیت طلبی تا 3 روز فرصت دارد. بعد از رفتن مردان و کودکان به عیدگاه زنان با پوشیدن لباس عید و زیورآلات مخصوص و همچنین آماده کردن غذاهای خوشمزه منتظر مردان می‌مانند تا از آنان پذیرائی کنند و حلالیت بطلبند.

در روز عید فطر اکثر مردم بلوچستان به دیدار بزرگترها و بیماران می‌شتابند و اگر در طول چند ماه فردی یکی از نزدیکان خود را از دست بدهد، مردم برای دلداری به منزل وی می‌روند. در پایان ماه رمضان مردم سیستان و بلوچستان به بلندی‌های اطراف می‌روند و بی‌صبرانه رویت هلال ماه شوال را جستجو می‌کنند.

عید سعید فطر یکی از مهمترین اعیاد مردم منطقه است که به مدت 3 روز گرامی داشته می‌شود. کمک به فقرا و نیازمندان، حضور پررنگ‌تر از گذشته در مساجد، تلاوت قرآن، پرداخت زکات و صدقات فطریه، دوری از خوردن و نوشیدن، حضور بر سر مزارها برای فاتحه خواندن برای مردگان، از دیگر رسوماتی است که مردم استان در ماه مبارک رمضان و روز عید سعید فطر به آن پایبندند.

همچنین اهل سنت از بیستم ماه رمضان نماز "قیام" را برپا می‌کنند که این نماز از ساعت 12 شب آغاز شده و پیش از سحر به پایان می‌رسد؛ در نماز قیام هر شب نمازگزار باید 3 جزء قرآن را در نماز تلاوت کند یا به امام جماعت که تلاوت می‌کند گوش فرا دهد.