تمدن نوين اسلامي، يک تفکّر فازي A و غير A

طوبي کرماني[1]

چکيده:

طرح موضوع " تمدن نوين اسلامي" در واقع نشانگر وحدت نظري­است که بين ملت­هاي مسلمان و مستضعفان جهان در تقابل حصرگرايي جهان استکبار به منصه ظهور رسيده است و حضور مقتدرانه چنين تمدني در تمام معادلات جهاني، حاکي از وجود آن­است و مؤلفه­هاي آن با اين بنيان که "نگاه تک قطبي صفر و يک در هيچ­يک از ساحت­هاي ماورايي و اين جهاني، قابل قبول نيست" و با تکيه بر تفکر" A و غير A "، تمدن­ مبتني بر جهان ماده غربي را نيز مردود نمي­شمارد و معتقد است که تفکر فازي و قانون چند ارزشي در اين جهان، توسط خداي هستي بوديعت نهاده شده­ است. اينکه دولت­ها و ملت­ها و تمدن­ها يا با ماهستند و يا بر عليه ما، اينکه دولت­ها و ملت­ها يا تحت سيطره ما هستند و يا محکوم به نابودي، يعني" A يا غير A "  در تمدن نوين اسلامي جايگاهي ندارد. اولين مؤلفه اين تمدن، عنصر حکمت و دانايي است؛ چرا که بنيان آموزه­هاي اسلام بر آن است "مَن يؤتَ الحکمه فقد اوتي خيراً کثيراً" آنهم حکمتي با درک همه مدارج زيرين براي دست يافتن به حقايق عالم بااختيار و اراده انساني، و به يقين تعمق، تحقيق، اجتهاد و نه تقليد کورکورانه، خضوع و بندگي عالمانه و نه تسليم جاهلانه، از لوازم اين مؤلفه هستند. مؤلفه انسان ولي نه انسان سکولار و بريده از خدا بلکه خليفه خدا و با انديشه فازي و با كارويژه هاي فرعي چون مقوله آزادي، كرامت، جاودانگي، عدالت، امنيت و... در اين تمدن، مهم است. نوع نگاه و شناخت به جهان و هستي و جان جهان يعني خداوند و تزريق عنصر تشکيکي و ذومراتبي در جهان شناسي حکيمانه -از واجب الوجود به عنوان فعليت محض تا ماده اوليه که فعليتي جز عدم فعليت نيست- مؤلفه مهم ديگري است. يعني در اين تمدن، حتي ارتباط خالق هستي و موجودات عالم، صفر و يک نيست بلکه خداوند با نگاه توزيعي در هستي حاکميت دارد که "بسيط الحقيقه کل الاشياء و ليس بشيء منها".  هدفمند بودن هستي به اينکه عالَم، حاصل تضاد تصادفي ماده ­بي­جان و بي­شعورنيست بلکه هدفي در خلقت عالم بويژه شاهکار خلقت –انسان- وجود دارد " افحسبتم اَنّما خلقناکم عبثاً" و اينکه بدون داشتن يک نظريه مناسب درباره معناداري عالَمِ هستي، نمي توان به گونه مناسبي، انسان و شرايط زندگي مناسب او را مورد توجه قرار داد، در اين تمدن اساسي است. جامع­نگري به کليه امور هستي و کليه مراتب وجودي انسان مورد نظراست. حذف يک يا چند بعد از ابعاد وجودي وي و گرايش به تک­ساحت­ گروي و فروکاهش گرايي، ظلم به انسان است. در معرفت شناسي جامع­نگر و منطبق با خارج آنهم با روش ديالکتيکي، همه الگوها ديده مي­شود و همه يافته­ها بکارمي­رود. حصر گرايي روش شناختي و تمسک به يک ساحت معرفتي و نفي ديگر ساحت ها به ويژه در تبيين پديده هاي چند تباري که در تمدن و سياست يعني روش شناسي صفر و يک غربِ امروز در نظام هندسي فازي به شدّت محکوم است. عدالت و صلح مبتني بر عدالت "وَ تَمَّتْ‌ كلمه‌ ربّكَ‌ صِدقاً و عدلاً..." به اينکه عدالت‌ امري‌ تابع‌ دين‌ و برگرفته‌ از دين‌ نيست‌، بلكه‌ خود، مفهومي‌ مطلق‌ و مستقل ‌است و به‌ بيان‌ ديگر دين،‌ مقياس‌ عدل‌ نيست‌ بلكه‌ عدل،‌ مقياس‌ دين‌ است و نيز صلح  و اينکه تحقّق عملي اين دو در تمدن نوين اسلامي، توأمان صورت مي­گيرد و در صورت جداييِ آنها از يكديگر، نه صلح مي­ماند و نه عدالت، از ديگر مؤلفه­­هاست. از آنجا که شاکله تمدن­ها به انسان­هاي مختاري وابسته است که با تربيت صحيح و بنيادين و اصولي، خود را شريک فراز و فرود­هاي اين تمدن مي­دانند، مردم سالاري در تمدن نوين اسلامي، اساس و علاوه بر سه مؤلفه مهم عقلانيت، عدالت و قانون، ديانت نيز يكي از شاخصه­هاي آن است و به تبع، آزادي و کرامت انساني معنا مي­يابد. حقيقت آزادي در چهارچوب عقلانيت ديني با دو ركن عصيان و تمرّد و ركن دوم، تسليم و انقياد (لا اله الّا الله)تحقق مي­يابد که بدون عصيان و تمرد، ركود و اسارت حاصل مي­شود و بدون تسليم و انقياد، هرج و مرج پيدا مي­شود و اين آزادي انسان، به جنبه دروني او كه روح آزاد و آزاديخواه است، مربوط مي­شود و در اين صورت است که كرامت بر اساس عقل و تقوي نيز در پازل بزرگ اين تمدن، جايگاه ويژه مي­يابد. سبک زندگي و در محوريت آن، خانواده؛ چراکه شاکله انساني تمدن، در خانواده شکل مي­گيرد و اين انسان درخانواده، کرامت، عزت، احترام به خود و ديگران، عقلانيت و خردورزي را مي­آموزد. متأسفانه درقرون اخير، سه ساحت فردي، منزلي و اجتماعي انسان به دو ساحت فردي و اجتماعي  فرو کاسته شده که حاصل آن، علوم فربهِ روان شناسي و جامعه شناسي­است بي آنکه وجه منزلي و خانوادگي در اين علوم، جايگاه جدّي و مستقلّي داشته باشد. تلازم همشگي عمل با نظر نيزکه "لِمَ تقولون ما لاتفعلون" و"الذين ءامنوا و عملواالصالحات". از مؤلفه­هاي تمدن نوين اسلامي منظور شده­است. در مجموعِ هندسه معرفتي تمدن نوين اسلامي، رويكرد حصرگرا و يك بعدي نگر، مردود و رويكرد جامع­نگر حاکم است. نهضت اسلاميِ ايران، در واقع مدعيِ احياي چنين تمدني است که درآن، عبوديت و توحيد، محور زندگي و سبك و شيوه زيستِ اين تمدن، اعتدال و نظم و تقوي است. و جان کلام اينکه تمدن نوين اسلامي با همه قدرتِ انديشه­اي و توانِ عملي شکل گرفته و نداي هل من رقيب دارد؛ امّا بهوش باشيم که وحدت ما، عامل تحقق آن بوده و و وحدت ما نيز ضامن بقاي آن است تا وعده نهايي الهي تحقق يابد که "لِيُظْهِرَهُ عَلىَ الدِّينِ كلُّه ".

کليدواژه­ها

تفکر فازي، دانايي، انسان، شناخت، هدفمندي، جامع­نگري، عدالت و صلح، مردم­سالاري، آزادي و کرامت...

طرح موضوع " تمدن نوين اسلامي" و يا در واقع طرح موضوع "تمدن توحيدي"

1-                     مي­تواند پاسخي باشد براي اين شبهه که " در عصر حاكميت تكنولوژي و صنعت و تمدن مبتني بر آن، چه نيازي به حيات و حکومت و تمدن دينمدارانه است و چنين مباحثي، چه مشكل و نيازي از ما را پاسخگوست؟ و در واقع اين پرسش، حكايت مي­کنداز وجود و يا ايجاد نگاهي در خصوص ناکارآمدي دين، حکومت و تمدن ديني با هر وصفي چون تمدن اسلامي و يا تمدن توحيدي در مديريت زندگي كنوني بشر.

2-                     مي­تواند پاسخي باشد براي مردود خواندن پيام "نزاع بين فرهنگ­ها و تمدن­هاي هانتينگتوني.

3-                     و يا نشانگر از وحدت نظري باشد که بين ملت­هاي مسلمان و انسان­هاي مستضعف جهان در تقابل حصرگرايي جهان استکبار و تک تازي­هاي آن­ها به منصه ظهور رسيده است و البته مورد اخير، جامع­تر از دو مورد فوق مي­تواند باشد؛ امّا در هرحال سؤال اين است که چنين تمدني هست و اگر هست، ماهيت و چيستي آن کدام است؟

واقع قضيه آن است که در همين چند سال گذشته، عليرغم نگاه تک قطبي و صفر و يکي جهان غرب در خصوص بسيار از مسايل از جمله تمدن، آنگاه که گفتگوي فرهنگ­ها آغاز مي­شود، فرهنگ و تمدن ايران اسلامي، به طرفيت غالب شناخته مي­شود و در معادلات جهاني امروز، عليرغم عدم اعتراف و اذعان، تمدن نوين اسلامي و يا همان تمدن توحيدي فصل الخطاب بوده و به صورت وزنه سنگين ترازو قد برافراشته و عينيت، تحقق و حضور چنين تمدني را اعلام کرده­است. گذشته از آن، هيچکس را ياراي انکار تمدن­هايي چون ايران و مصر و يونان و امثال آن نيست. تمدن نوين اسلامي، جهانِ بيرون را به صورت يك پيوستار متدرّج مي­داند واز اين رو در شناخت و بيان همه پديده­ها از جمله تمدن­ها، به جاي سخن از "A يا غير A" از" A و غير A "سخن مي­گويد تا موارد مختلف ميان صفر و يك و يا خاكستري هاي ميان سياه و سفيد را نيز مغفول نگذارد و از همين روست که تمدن­هاي مبتني بر حيات اين جهاني از جمله تمدن غربي را نيز مردود نمي­شمارد و معتقد است که جهان ماده با حرکت گوهري­اش در حال کمال است و قانون و تفکر فازي و چند ارزشي در اين جهان، توسط خداي هستي بوديعت نهاده شده­ است. اينکه دولت­ها و ملت­ها و تمدن­ها يا با ماهستند و يا بر عليه ما، اينکه دولت­ها و ملت­ها يا تحت سيطره ما هستند و يا محکوم به نابودي، اينکه جهان را بايد آنگونه ديد که ما مي­بينيم، در تمدن نوين اسلامي جايگاهي ندارد.

قرن ها پيش، هنگامي که سوفسطائيان يونان با استفاده از فن بيان و مغالطه و سفسطه همچون دنياي غرب امروز، مي کوشيدند تا بنيان هاي شناخت و معرفت را در مرداب آنارشيزم معرفتي غرق کنند، در مقابل کساني چون سقراط و افلاطون به دفاع از حق و حقيقت، تلاش بي وقفه­اي را آغاز کردند. تلاش هاي شفاهي سقراط با روش ديالکتيکي، آغاز راهي بود براي فهم ذو مراتب بودن حقيقت و هستي به اين معنا که مي توان به جاي 100در صد صادق ويا کاذب، از صادق تر وکاذب تر سخن گفت. در دنياي کنوني نيز کساني چون پيروان حکمت متعاليه، عميق تر و جامع تر، اين بحث ها را دنبال کرده­اند وحتي به جاي يك  نگرش صرف فازي به جهان هستي، يک نظام فلسفي اسلامي با الگوي قرآني ارايه داده­اند که نگرش فازي را با رنگ و بوي خاص نظام معرفتي خود، هضم کرده و حکمتي فازي به جهان انديشه و دانايي عرضه کرده­است وغير مغرور به نمادهاي تمدني در گذشته اسلامي خود؛ امّا بر دوش داشته­ها و گذشته­ها، فرزند زمان و زمانه خود شده­اند.

به يقين چنين تمدني با اين قوت را بايد شناخت اگرچه تعريف و تحديد غالب مقوله­ها به ويژه پديده­هاي اجتماعي و تمدني به جنس و فصل، دشوار و متعذر است؛ لذا اين تمدن را به اخص خواص و مؤلفه­هايش بازخواني­ مي­کنيم.

از گذشته ­هاي دور سخن از جامعه آرماني تحت عنوان مدينه فاضله، بسيار مطرح بوده­است؛ اما آنچه كه بر اساس نظام هرمي شكلِ حِكَمي در تمدن نوين اسلامي مي­توان ترسيم کرد، نظامي­است که رأسش، قرآن و دو ضلع آن، حکمت –دانايي- و معرفت است و به اين ترتيب اركان مدينه فاضله يا اجتماع فاضل در تمدن توحيدي را مي توان متشكل از چند بخش دانست: قانون متعالي، قانونگذار متعالي، مجري قانون متعالي. البته نه فقط حاکميت مکتب و دين، از اصول جدا ناپذير تمدن توحيدي است بلكه وارد کردن حکمت در حکومت، عقلانيت در سياست، همان حکمت جاويداني است که سنت­گرايان معاصر جهان نيز به دنبال تحقق آن در جوامع خود هستند.

اولين مؤلفه تمدن نوين اسلامي، عنصر حکمت و دانايي است؛ چرا که تأکيد آموزه­هاي قرآن بر آن است که "مَن يؤتَ الحکمه فقد اوتي خيراً کثيراً"[2] آنهم حکمتي پلکاني و مرور از مراتب گذشته و درک همه مدارج زيرين براي  دست يافتن به حقايق عالم آنهم از سر اختيار و اراده. به تعبير قرآني از خاک آفريده شده­ايم و به بيان صدرايي با حرکت گوهري جسمانيه الحدوث و روحانيه البقاييم، و نيز با اراده­اي عالمانه براي تکوين حيات انساني و تدوين تمدن وحياني و توحيدي ره سپرده و از نفسيت خارج و به حيات عقلانيت پاي مي­گذاريم.  به يقين در اين تمدن، تعمق، تحقيق، اجتهاد و نه تقليد کورکورانه، خضوع و بندگي عالمانه و نه تسليم جاهلانه که " انما يخشي الله من عباده العلما"[3] عناصر اين تمدن و توشه راه است و که تعصّب و نه تحقيق ، جز ايجاد "تاريك انديشيِ" دردي را درمان نمي‌كند "ما تري في خلق الرّحمن من تفاوتٍ فارجع البَصَر هل تَري من فُطور، ثمّ ارجع البصر كرّتين ينقلب اليك البصر خاسئاً و هو حسير"[4] که ثمره اين تعمق، آگاهانه و خردمندانه سر به تسليم و خضوع در برا ناظمِ اين نظام بي‌بديل آوردن و به خالقيت و ربانيّتش با همه وجود اقرار نمودن و به حكيمانه بودنِ عالَم باور داشتن­است كه "رّبنا ما خلَقت هذا باطلا"[5].  سخن عالمانه و قضاوت شاهدانه "ماينطق عنِ الهوي"[6] و جز به حق سخن نگفتن و جز به حق دعوت نکردن "هذا كتابُنا يَنطق عليكم بالحقّ"[7]،

عصبيت کورکوررانه گذشتگان را نداشتن که "ربِّ اشرح لي صدري و يسِّر لي امري"[8]در اين تمدن چهره­نمايي مي­کند. حضرت امام خميني(ره) خطاب به دانشگاهيان و انديشمندان فرمودند كه "اسلام دينِ مستند و برهاني و متّكي بر منطق است و از آزادي بيان و قلم نمي‌هراسد و از طرح مطالب آنها-ديگران- باكي ندارد"[9].

طبيعي است که چنين تمدني از دايره حکمت و دانايي خارج نمي­شود و ره ظلم و ستم و بي عدالتي و فساد بر روي زمين پيش نمي­گيرد تا در سراشيبي سقوط قرار نگيرد و مشمول عذاب الهي نشود که "تلک القري اهلکناهم لمّا ظلموا "[10]. آيه با کليتي که دارد صراحتاً علت نابودي تمدنها را ظلم اعلام کرده­است و سخن مولي علي^{(عليه السلام)} که "الملک يبقي مع الکفر و لا يبقي مع الظلم" ناظر براين قاعده الهي است يعني فرو‌پاشي تمدنها به­خاطر ظلم و فساد، و تحت قاعده "هل يهلک الا القوم الظالمون" [11]است.

از ديگر مؤلفه­هاي اصلي تمدن نوين اسلامي، انسان است ولي نه انسان سکولار و بريده از خدا بلکه انسان خليفه اللهي كه چنين انساني در اين ديدگاه، معناي ويژه مي­يابد و البته انسان به عنوان مهمترين ركن و اساساً تنها انگيزه طرح مباحث به صورت بي واسطه در علوم انساني و با واسطه در ساير علوم، همواره كانون توجه بوده و خاستگاه  توليد نظريات متفاوت و گاه متعارض شده است و به­يقين حوزه فلسفه سياسي يا مديريتي و نيز نوع حكومت و اركان آن با توجه به نوع نگاه به اين انسان، ويژه خواهد بود. طبيعي است كار ويژه و هدف اصلي در نظامي با رهبري و مديريت الهي مي­بايست، تحقق هدف از خلقت انسان باشد كه همان حركت به سوي حق يعني خدا محوري و سراي آخرت مي­باشد. امّا كارويژه هاي فرعي نيز براي چنين مديريتي، تعريف مي­شود كه دقيقاً در ارتباط با انسان شناسيِ خليفه اللهي است همچون مقوله آزادي، كرامت، جاودانگي، عدالت، امنيت و... که همين مقوله­هاي اخير، خود از مؤلفه­­هاي تمدن نوين اسلامي­اند. در حکمت متعاليه، پيدايش و تکامل نفس انساني برخلاف تفکّر دوآليستي، رابطه مادّه و ماوراء مادّه، رابطه سيال و پيوسته­اي است بر اساس حرکت جوهري. اين تکامل انساني چنان متدرّج و سيال است که هنگامي که از انسان نام برده مي­شود موارد مختلفي را پوشش مي­دهد؛ زيرا بستگي دارد به اين که هر انساني خود را در کدام مرتبه از هستي جاي داده­است. در اين صورت انسان، ديگر يک نوع نيست که منطقيون به سادگي تصور مي­کنند بلکه جنسي است که افراد مختلف الحقيقيه­اي را شامل مي­گردد که داراي مراتب تشکيکي است. از اين رو است که حکمت اسلامي در مباحث معاد، انسان در آخرت را به واسطه بروز ملکات نفساني ارادي­اش، به صورت موجودات مختلف محشور مي­بيند.

تمرکز بر يک بعد خاص انسان نظير بدن مادي و حتي عقل و يا قلب و ... و غفلت از ساير ابعاد وجودي انسان چيزي است که امروزه فروکاهش­گرايي ناميده مي­شود که در حقيقت فروکاهش انسان به يکي از ابعادش مي­باشد. در حالي­که انسان شناسي فازي در تمدن نوين اسلامي از آن جهت که فازي است علاوه بر پيوستار بودن و سياليت وجودي انسان، جامع نگري را نيز در دل خود جاي داده است. در حقيقت انسان علاوه بر پيوستاري طولي و اشتدادي داراي يک پيوستار عرضي است و عدم نگرش جامع و برخوردي تک­ساحتي با انسان به تجزيه وجود او و شناخت صفر و يک منجر مي­گردد که برخي از معاصران چنين روشي در شناخت انسان را روش تجزيه­اي ناميده­اند. در نگاه حکيمانه به انسان، وي موجود کاملي است مظهر جامع اسماء و صفات الهي و کون جامع که نه تنها عالم کبير که عالم اکبر است^[12].

از ديگر مؤلفه هاي تمدن نوين اسلامي، نوع نگاه و شناخت به جهان و هستي و جان جهان يعني خداوند است. عنصر تشکيکي و ذومراتبي در جهان شناسي حکيمانه، تزريق شده­است. اين تدرّج ميان واجب الوجود به عنوان فعليت محض که حدّش لاحدّي است از يک طرف و هيولاي اولي که فعليتي جز عدم فعليت و قوه محض بودن ندارد، سيلان پيدا کرده است. از اين رو رابطه ميان وجوب و امکان رابطه ميان دو امر متعارض و يا متناقض نيست بلکه رابطه ميان نقص و کمال است که هرچه موجود به لحاظ رتبه وجودي­اش به سمت واجب نزديک گردد تأکّد وجودي بيشتري مي­يابد^[13] و اختلاف موجود مستقل و رابط هرگز اختلاف نوعي نيست^[14]؛ لذا موجودات عالَم، هم عين احتياج و امکان­اند و هم عين وجوب و قطعيت. ملاحظه مي­شود که در اين تمدن، حتي ارتباط خالق هستي و موجودات عالم، صفر و يک يا همان صفر و صد  نيست بلکه خداوند در اين تمدن، با نگاه توزيعي در هستي حاکميت دارد که "بسيط الحقيقه کل الاشياء و ليس بشيء منها"^[15] و خداوند به عنوان بسيط الحقيقه ساري و جاري در دل هستي است، امّا به اين حد متوقف نمي­شود تا به شرک يا پانته ئيزم و همه خدايي برسد. واجب الوجود از موجودات جدا نيست و هم با آنان يکي نيست و اين نگرش در حقيقت بر گرفته از آموزه هاي وحياني است که خداوند نه داخل اشياء است و نه خارج از آنهاست.

در اين تمدن، بحث تضادّ هم به شکل لبس بعد از لبس، مطرح وعناصر متضاد به يکديگر نزديک مي­شوند و در يک هم پوشاني، کمال اشتدادي موجود را شکل مي­دهند. در اين جا است که ما فقط A يا غير A نخواهيم داشت که در تباين محض باشند بلکه به شکل لبس بدون خلع -يا A و غيرA- اشتداد وجودي را موجب مي­شوند.

از ديگر مؤلفه­هاي تمدن نوين اسلامي، هدفمند بودن هستي است به اينکه عالَم، حاصل تضاد تصادفي ماده ­بي­جان و بي­شعورنيست بلکه هدفي در خلقت عالم بويژه شاهکار خلقت يعني انسان وجود دارد که " افحسبتم اَنّما خلقناکم عبثاً"[16].

 به سؤال مهمي بايد اشاره کرد که چرا بيشترين مصرف قرص­هاي ضد عصبي، در دنياي رفاه و تکنولوژي آمريکاي تافلري در کتاب موج سوم، آمار داده مي­شود و چرا در دنياي امروز و بويژه غرب، بحث­هاي شديد در خصوص "معناي زندگي و معناداري آن" آغاز شده است؟ مگر نه اين است که در تکنولوژي و صنعت و هوا و فضا و پيشرفت­هاي شگرف امروز، ديگر نيازي به دين و تمدن ديني نيست؟! واقع مطلب آن است­که بدون داشتن يک نظريه مناسب درباره معناداري عالَمِ هستي، نمي توان به گونه مناسبي، انسان و شرايط زندگي مناسب او را مورد توجه قرار داد و اينکه در اين خصوص، چه ديدگاهي برگزينيم، فعاليت­ها، روابط و مناسبات، ارزش هاي اخلاقي و بطور کلي نقاط ارزشمند زندگي ما دستخوش تحول خواهد شد. محققين معتقدند مسأله "معناي زندگي" ارتباط وثيقي با مسأله "هدف زندگي" دارد. انسان ها با توجه به هدفي که براي زندگي خود در نظر مي گيرند، به زندگي خود معنا مي­بخشند. سوزان ولف معتقد است "معناي زندگي" يکي از مهم­ترين موضوعات فلسفي، روان­شناختي و ديني انسان در دوران جديد و عصر حاضر است و اضافه مي­كند بدون اعتقاد به وجود خدا نمي توان از معناي زندگي سخن گفت. تنها در صورتي مي­توان گفت زندگي دنيوي ما معنادار است که زندگي اخروي وجود داشته باشد. آفرينش بدون هدف، نه فقط بامعنا نيست كه عبث است. البته بيشتر فلاسفه غرب متأثر از روند رو به رشد نيهيليسم در عصر جديد بوده­اند؛ امّا به تعبير قرآن کريم، انساني که خدا را فراموش نموده است، حقيقت خود را فراموش كرده است"لاتکونوا کالذين نسواالله فانساهم انفسهم"[17] و روشن است آن که خود را گم کرده باشد، زندگي برايش بي هدف و بي­معنا خواهد بود؛ چراكه انسان متدين از سويي معتقد به جاودانگي خود است و مرگ را نه پايان زندگي، که آغاز زندگي ديگرگونه مي­داند که در آن زندگي، بر سر سفره کِشته­هاي اين دنيايي خود، متنعم خواهد بود و از سوي ديگر، هستي را حكيمانه مي­داند؛ از اين رو رنج­ها و ناکامي­ها نيز هر اندازه هم که زياد باشند، باز او را به پوچي نمي­کشانند.

از ديگر مؤلفه­هاي تمدن نوين اسلامي، جامع­نگري به کليه امور هستي و کليه مراتب وجودي انسان است مثلاً انسان را در رابطه با خدايش، خودش، با ديگران و در ارتباط باطبيعت پيراموني­اش منظور مي­کند. انسان به عنوان اکمل موجودات و خليفه الله با ابعاد گوناگون فکري، عاطفي، رواني و حالات غم ، شادي، ترس و.. است. حذف يک يا چند بعد از ابعاد وجودي وي و گرايش به تک­ساحت­ گروي و فروکاهش گرايي، ظلم به انسان است. از سوي ديگر در فاصله ميان مبدا –انسان- تا مقصد – خداوند- راهي  به وسعت شناخت چند مرحله­اي امتداد يافته است که با جامع نگري مي­توان همه ابعاد وجودي انسان را سيراب کرد که " کل اولئک کان عنه مسئولا"[18]. در معرفت شناسي جامع­نگر و منطبق با خارج، تمدن نوين اسلامي با روش ديالکتيکي^[19]، همه الگوها ديده مي­شود و همه يافته­ها بکارمي­رود. حصر گرايي روش شناختي و تمسک به يک ساحت معرفتي و نفي ديگر ساحت ها به ويژه در تبيين پديده هاي چند تباري که در تمدن و سياست غرب امروز حاکميت مي­کند، روش شناسي صفر و يکي است که هر فلسفه و نظام هندسي فازي بايد براي فازي ديدن، به شدّت از آن پرهيز نمايد .

از ديگر مؤلفه­هاي مهم تمدن اسلامي يا توحيدي، عدالت است و صلح مبتني بر عدالت. "وَ تَمَّتْ‌ كلمه‌ ربّكَ‌ صِدقاً و عدلاً، لا مُبدِّل‌  لِكلماته‌ و هُوالسميعُ‌ العَليم‌"^[20]‌ كلام‌ پروردگار تو از روي راستي‌ و عدالت‌ به‌ حدِّ كمال‌ رسيد و هيچ‌ كس‌ توان ‌تغيير و تبديل‌ آن‌ را ندارد. به­درستي‌ كه‌ او شنوا و داناست.

آية فوق، زيباترين بيان، برايِ فهمِ مطلق بودنِ حقيقتِ عدالت است. عدالت‌ در اسلام‌ از زيربنايي‌ترين‌ مفاهيم‌ است‌ كه‌ تحقّق‌ عيني‌ آن‌ در جامعه،‌ يكي‌ از مهمترين‌ اهدافِ‌ اجتماعي‌ و سياسي‌ اين‌ دين،‌ ذكر شده‌ است. عدالت‌ امري‌ تابع‌ دين‌ و برگرفته‌ از دين‌ نيست‌، بلكه‌ خود، مفهومي‌ مطلق‌ و مستقل ‌است. به‌ بيان‌ ديگر دين،‌ مقياس‌ عدل‌ نيست‌، بلكه‌ عدل،‌ مقياس‌ دين‌ است و آيه مذكور، به‌ همين‌ مسأله‌ اشاره‌ دارد. در حقيقت‌ با اين‌ سخن‌، ما به‌ اين‌ نكته مهم‌ رهنمون‌ مي‌شويم‌ كه‌" عدالت" خود، ملاك‌ و معياري‌ است‌ كه‌ مفاهيم‌ و احكام‌ ديني،‌ بر اساسِ‌ آن‌ شكل‌ گرفته‌ و سنجيده‌مي‌شوند و البته‌ نقش‌ دين‌ در ايجاد عدالت‌، نقشي اساسي است زيرا دين‌ نه‌ تنها - به دليل تأييد فطرت‌هاي‌ انساني توسط‌ اديان‌الهي- عامل‌ مهمّي‌ در برپاييِ‌ عدالت‌ و تقويتِ‌ آن ‌به‌ شمار مي‌رود بلكه دين، بر اساس‌ عدالت،‌ وضع‌ قانون‌ مي‌نمايد وهمچنين چون‌ ضمانت‌ اجراييِ‌ روحي - رواني‌ و تشويقي‌ - تأديبي‌ به‌ همراه‌ دارد، مي‌تواند بهترين‌ مذكِّر و مقوِّمِ‌ اجرايِ‌ عدالت در جامعه‌ محسوب‌ شود .

فرمايش بديعي از مولي علي^{(عليه السلام)‌}است "العدل‌ُ يَضَعُ‌ الاموَر في‌ مَواضِعها"^[21] و آن چه در همه اين مسير از ابتدا تا انتها هميشه بايد همراه باشد، عنصر مهم عدالت است که به مفهوم اعطاء کل ذي حق حقه و به معناي توازن و چيدمان است. اولا بايد دانست که مفهوم عدالت مسبوق به جامع نگري است؛ چرا که تا پاي چند چيز در ميان نباشد، نوبت به توازن و چينش آن­ها نمي رسد. سپس در تمام مسير، عدالت و جامع نگري، رفيقان جدايي ناپذيرند و از ارزش هاي اساسي و ملزومات تمدن توحيدي­اند.

صلح نيز مسأله اصيل و ريشه‌داري در اديان است و ارتباط و پيوندي ناگسستني و محكم با ديدگاه اديان دارد و حتي كلمه اسلام از ريشه "سلم" به معني صلح و صفا مي‌باشد و يكي از نام­هاي خداوند "سلام" به معناي آرامش و در امان بودن است و يكي از نام هاي بهشت، "سلام" به معناي آرميدنِ در جوار حق است. امّا نكته آن است كه صلح، برخلاف مفهوم مطلقِ عدالت، مفهومي نسبي است­ و با تطبيقِ بر ارزشِ عدالت، معنادار مي­شود و الّا ابزاري مي­گردد در اختيار جهان سلطه. با اندك مطالعه در اديان الهي، متوجّه مي­شويم كه مفاهيم بنيادي چون عدالت و صلح، از اوّليّاتِ آموزه هايِ اديان مي­باشند ولي تحقّق عمليشان، توأمان صورت مي­گيرد و در صورت جداييِ آنها از يكديگر، نه صلح مي­ماند و نه عدالت. درنگاه دين، ثمرة عدالت در صلح، تجلّي مي نمايد لذا اسلام، در كنارِ عدالت، از اصل مهمِّ ديگري بنام صلح وآرامش و رحمت ياد كرده و مي فرمايد "صلح‌ و آرامش‌، امري‌ است‌ دروني‌ كه‌ از سوي‌ خداوند رحيم‌ بر انسان­ها نازل‌ مي‌شود".^[22] خلاصه‌ آنكه‌خداوند در اسلام‌، يكپارچه‌ صفا و رحمت معرفي‌ شده ، ولي اين صلح و رحمت، مبتني بر عدالتِ خداوندي است.‌‌ وجود رسول‌ گرامي‌ اسلام ^{(صلوات الله عليه و آله)} و هدف‌ از فرستادن‌ او، رحمت‌ براي‌ جهانيان‌بخصوص مؤمنان- بوده‌ است^[23]. در سنّت‌ تفكّر مسيحي نيز،‌ دو مفهوم‌ صلح‌ و عدالت‌ كاملاً با يكديگر مربوطند .صلحِ‌ راستين‌ تنها آنجا پديدار مي‌شود كه‌ عدالت‌ حاكم‌ باشد. در انجيل‌ آمده‌ است ‌"ثمرة‌ عدالت‌ در صلح‌ به‌ بار مي‌آيد و عدالت‌ تنها درصلح‌ تحقق‌مي‌پذيرد"^[24].  اين‌ از آن‌ روست‌ كه‌ طبق‌ باور مسيحيت‌، صلح‌ و عدالت‌ از خدا نِسَب‌ دارند، اوست‌ كه‌ آنها را به‌ مردم ‌ابلاغ‌ كرده‌ است‌ و تضمينشان‌ مي‌نمايد "در رستگاري‌ خداوندي،‌ لطف‌ و وفاداري‌ در هم‌ مي‌آميزند وعدالت‌ و صلح‌ يكديگر را در آغوش‌ مي‌گيرند"^[25]. خداوند انسانها را فرا خوانده‌ و به‌ آنها وكالت‌ داده‌ است‌ تا در امر واقعيت‌ بخشيدن‌ به‌ عزمِ‌ عادلانه‌ و صلح‌ خواهانه ‌خداوندي،‌ سهيم‌ شوند حتي‌ هر اندازه‌ هم‌ كه‌ دستاورد انساني‌ در اين‌ رهگذر ناچيز و نارسا باشد^[26]. تمدن نوين اسلامي چنين صلحي را که بر پايه عدالت باشد، از عناصر خود مي­داند. اين‌ گفته قريب‌ به‌ مضمون‌ سخن‌ امام‌ علي‌^{(عليه السلام)} است‌ كه‌ من‌ از مظلوم، بيشتر ‌متنفرم‌ تا از ظالم‌، چرا كه‌ سكوتِ‌ مظلوم‌ است‌ كه‌ ظالم‌ را بر ظلمش،‌ شقي‌تر و جري‌تر مي­كند. بر همين مبناست كه خداي قرآن در جاي جاي حيات انساني، در روابط فردي، اجتماعي، انساني و حكومتي به استقرار عدالت كه سر منشأ آن از سوي خداي هستي است، اشاره و آن را بزرگترين امانت الهي در ميان انسان مي داند. در پيام رهبر معظم انقلاب اسلامي ايران- حضرت آيه الله خامنه اي- به نكته فوق، به دقّت توجّه شده است. ايشان مي فرمايند " صلح بايد بر مبناي عدالت و با معرفت به كرامت انسان و به دور از اغراض قدرتمداران عالم باشد. تحميل سكوت و تسليم بر مردمي كه به دفاع از حقِّ پايمال شده خود، برخاسته اند، آن صلحي نيست كه پيام آورانِ صلحِ آسماني، به آن دعوت كرده­اند"[27].

يکي ديگر از مؤلفه­هاي تمدن نوين اسلامي، مردم سالاري است. تمدن يعني زندگي جمعي در سيستم‌هاي به هم پيوسته که سه شبکه معرفتي، قانوني و فرهنگي را نتيجه دهد(به فرموده رهبري: خردورزي، اخلاق و حقوق). اين سه، سه اَبَر سيستم براي نقشه تمدن محسوب مي­شوند.

طبق نظر حكماي متعاليه، تمدنِ انسانها  به دليل مدني بالطبع بودن آنهاست از اين رو انسانها در نهايت به زندگي اجتماعي روي مي آورند؛ اما موضوع مهم، ماهيت اين جامعه و زندگي اجتماعي است. آيا جز اين است که شاکله تمدن­ها به انسان­هاي مختار وابسته است که با تربيت صحيح و بنيادين و اصولي، خود را شريک فراز و فرود­هاي اين تمدن مي­دانند که "مَن اصبح و لم يهتم بامور المسلمين فليس بمسلم[28]".

در مردم سالاري ديني در تمدن نوين اسلامي، علاوه بر سه مؤلفه مهم عقلانيت، عدالت و قانون، ديانت نيز يكي از مهمترين مؤلّفه‌هاي آن است تا اهميت حضور و اثر دين در چنين نظامي را مشخص نمايد.

از ديگر مؤلفه­هاي تمدن نوين اسلامي، همراهي عمل با نظر است که "لِمَ تقولون ما لاتفعلون[29]" در نگاه حکيمانه، تنها نظام "فلسفي ديني" است كه در صدد پي ريزيِ مدل مديريتيِ خاصّي بر محور وجود متعاليِ خداوند در تمدّن توحيدي است به بياني كه گذشت يعني عبوديت و توحيد، محور هستي و سبك و شيوه زيستِ آن، اعتدال و نظم و تقوي است-. در اين تمدّن، انسان ها، هويّت خاص يافته و  زندگي نيز معناي ويژه دارد زيرا جنس نگرش به هستي، دنيا و هدفمندي آفرينش و معناداريِ زندگي، اقتضاي انسان خاص، دنياي خاص و مديريتِّ خاص و زيستِ خاصي دارد. تلازم هميشگيِ "الذين ءامنوا و عملواالصالحات" در اين تمدن توحيدي، حكايت از وابستگيِ مبانيِ نظري و عملي است که بر اساس ادبيات ديني، حيات ولائي و ولايت، قسمي از اقسام حكمت عملي است.

از ديگر مؤلفه­ها، آزادي و کرامت انساني است. در تمدن نوين اسلامي، حقيقت آزادي در چهارچوب عقلانيت ديني، دو ركن دارد: ركن اول، عصيان و تمرّد و ركن دوم، تسليم و انقياد (لا اله الّا الله). بدون عصيان و تمرد، ركود و اسارت حاصل مي شود و بدون تسليم و انقياد، هرج و مرج، و اين آزادي انسان، به جنبه دروني او كه روح آزاد و آزاديخواه است مربوط مي­شود. و در اين صورت است که كرامت بر اساس عقل و تقوي نيز در پازل بزرگ اين تمدن، جايگاه ويژه مي­يابد.

از ديگر مؤلفه­ها، سبک زندگي و در محوريت آن، خانواده است؛ چراکه تمدن، شاکله انساني­اش در خانواده شکل مي­گيرد و اين انسان درخانواده، کرامت، عزت، احترام به خود و ديگران، عقلانيت و خردورزي را مي­آموزد. در تعبير محققان غربي، هويت فردي، هويت اجتماعي و هويت فرهنگي، سه جزء تشکيل دهنده، جنبه هايي از يک پديده واحد هستند که هويت کلي فرد را تشکيل مي دهند و تمام تفاوت‌هاي موجود در الگوهاي رفتاري افراد، به نوعي به ارزش­ها و جهت گيري هاي ارزشي افراد مرتبط مي شوند. ارزش­هاي مورد قبول فرد اولاً از طريق والدين و خانواده و آنگاه از دوستان در مدرسه و يا محل کار و همينطور از طريق ديگر نهادهاي اجتماعي - مانند رسانه- طي مراحل مختلف فردي سازي و اجتماعي سازي، به فرد منتقل مي شود؛ امّا در دنياي امروز، جايگاه خانواده، كاملاً متزلزل و ويران گشته و به بيان هانري کربن ، مشکلات معرفتي و به تبع آن، ماده گرايي غرب- در رويکردهاي علمي و عملي­اش- به همين شکاف بنيادي فلسفه دوآليستي دکارت باز مي­گردد. او راه حلّ را در جهان مياني حسّ و عقل يعني عالم خيال يا مثال مي­داند که خلأ موجود ميان محسوس و معقول را پر خواهد کرد و به تعبير کربن، تسمه انتقال ميان محسوس و معقول است. اين سير تقليل گرايي در شناخت نظري، در آنچه که حکمت عملي ناميده مي شود نيز، پيموده شده است. در حکمت عملي که تبيين مقدورات انساني و بايدها و نبايدها باهدف سعادت آدمي است، ازسه حوزه اخلاق، تدبير منزل و سياست مُدن مبتني بر سه ساحت فردي، منزلي و اجتماعي انسان بحث مي­کند که متأسفانه درقرون اخير، اين سه ساحت به دو ساحت فردي و اجتماعي  فرو کاسته شد که حاصل آن، علوم فربهِ روان شناسي و جامعه شناسي انسان است بي آنکه وجه منزلي و خانوادگي در اين علوم، جايگاه جدّي و مستقلّي داشته باشد.

بايد اذعان داشت که استکبار جهاني و مکتب پلوراليسم، توانسته است با ايجاد جهان بيني و سبك زندگيِ خاصّي در مقطع خاصي، پاسخگوي نيازهاي تک بعدي انسان در ساحت امور مادي و ظاهري باشد و بقبولاند که در اين دنيا هر آنگونه که خواهي، زندگي کن و هر چه ديده بيند، بايد دل کند ياد در حالي­که اسلام بمعناي "تسليم" نيز، داراي مراتب عقلي، قلبي و جسمي است و چون اسلام که يک دين فطري است و خواستار تطبيق دين با تکوين است، مي­کوشد تا انسان را با اعتقادات، اخلاقيات و احکام، در همه ابعادش و در هر ساحتي از سنخ خود و با ابزار­هاي برهان، عشق و احکام، تسليم سازد.

امروز جهان اسلام و مسلمين، عليرغم وجود چنين تمدني، در دوگانگي بحران سازي قرار دارد، متأسفانه افراد متدين در فکر ولي سکولار در سبک زندگي، دچار دوگانگي شده­اند. منظور از سکولار، افراد بي دين جامعه نيست بلکه مراد آن است که فرد حساسيت خود نسبت به باورهايش را از دست داده باشد. دنياي امروز داراي پنج ويژگي انسان محوري، تجربه گروي، حس گروي، رسانه و کميت است، بايد تأمل کرد که چگونه مي توان ويژگي هاي فوق را با خدامحوري، عقل گروي، قلب گروي و تفکر جايگزين کرد؛ زيرا شاخص رشد و توسعه واقعي در فرد، جامعه، سازمان ها و بين الملل، بايد فعال شدن احساس حضور خدا و فراگيري عبوديت خالص باشد، اگر به اين سو حرکت کرديم تمام زحمات ما معنادار خواهد شد. بحث سبک زندگي بحث بر سر محتواي يک تمدن بزرگ و درون‌مايه اصلي اسلام است. وقتي مي­گوييم سبک زندگي اسلامي يعني هويت اسلامي. روشن است كه در تمدن توحيديِ اسلام با غناي آن، تدابير لازم از جهت محتواي سبک زندگي نيز انديشيده شده است و نرم افزار آن يعني آيات و روايات در اين زمينه به لزوم و كفايت وجود دارد که نيازمند به ترجمه ديگر کتب نباشيم.

نتيجه:

روشن شد که در مجموع هندسه معرفتي تمدن نوين اسلامي، رويكرد حصرگرا و يك بعدي نگر، مردود و رويكرد جامع­نگر حاکم است و نظام معرفتي تطبيق نظر با عالَمِ عين منظور است تا انسان "عالَماً عقلياً مضاهياً للعالم العيني" گردد. اثرات اين تفكر و تمدن نيز بسيار پربركت است؛ چراكه به ما كمك مي­كند تا واقعيت را آن گونه كه هست بشناسيم، علوم مختلف را به يكديگر نزديك نمائيم و از فرو كاهش گرايي و حصر گرايي روش شناختي در شناخت پديده هاي چند تباري پرهيز نمائيم تا که همه جهان را –چه مخلوق و چه مصنوع، چه فرهنگي و چه سياسي- باهم و نه در مقابل هم پيدا کنيم.

نهضت اسلاميِ ايران، در واقع مدعيِ احياي تمدني است بنام تمدن توحيدي يا نوين اسلامي­كه درآن، عبوديت و توحيد، محور زندگي است و سبك و شيوه زيستِ اين تمدن، اعتدال و نظم و تقوي مي­باشد. مهم تر آنكه اگر مدل حكومتي بر عقل و انديشه­اي حکيمانه بنيان گردد، در يك تعامل عقلي و منطقي با يكديگر خواهند بود و نيز احساس و باور به حضور يك نظم و انسجام عقلاني، نحوه مديريت و سبك زندگيِ ما را متحوّل و همه عالم و اجزاي آن در يك منظومه واحد عقلاني الهي ترسيم خواهند شد.

و  جان کلام اينکه تمدن نوين اسلامي با همه قدرتِ انديشه­اي و توانِ عملي شکل گرفته و نداي هل من رقيب دارد؛ امّا بهوش باشيم که وحدت ما، عامل تحقق آن بوده و و وحدت ما نيز ضامن بقاي آن است تا وعده نهايي الهي تحقق يابد "لِيُظْهِرَهُ عَلىَ الدِّينِ كلُّه "[30].